სხივური თერაპია: საინტერესო დეტალები
სხივური თერაპიის ეფექტი ეფუძნება მაიონიზებელი გამოსხივებისადმი სიმსივნური უჯრედების მაღალ მგრძნობელობას. აღნიშნული გამოსხივების ზემოქმედებით სიმსივნურ უჯრედებში, რომლებიც ინტენსიური დაყოფა-გამრავლებით გამოირჩევა, ვითარდება მრავლობითი მუტაცია, რის შედეგადაც ისინი იღუპებიან.
ორგანიზმის ნორმალური უჯრედები ამ დროს ასეთსავე ცვლილებას არ განიცდიან, რადგან დასხივებისადმი გაცილებით ამტანნი არიან. ისიც უნდა ითქვას, რომ სიმსივნური უჯრედების ნაწილი დასხივების მომენტში ისვენებს, რის წყალობითაც ზოგიერთი მათგანი დასხივების შედეგად ნორმალური (ჯანმრთელი) უჯრედის სახეს იღებს, ჯანსაღდება, ნორმას უბრუნდება. სწორედ ამიტომ სხივური თერაპია ერთ მომენტად კი არ ტარდება, არამედ რამდენიმე სეანსად.
დასხივების ერთჯერადი და სუმარული (ანუ ჯამური) დოზის შერჩევა იმგვარად ხდება, რომ არ დაზიანდეს ჯანმრთელი ქსოვილები, სამაგიეროდ, მაქსიმალური ზემოქმედება განიცადოს სიმსივნურმა უჯრედებმა. სიმსივნური უჯრედების გასანადგურებლად გამოიყენება აგრეთვე დასხივების სპეციალური მეთოდიკა - სიმსივნის დასხივება სხვადასხვა მხრიდან. ასეთი მიდგომის მეოხებით სიმსივნურ წარმონაქმნში მაიონიზებელი გამოსხივების მაქსიმალური დოზა იყრის თავს.
რა საჭიროა სხივური თერაპია
სხივური თერაპია ონკოლოგიურ პათოლოგიათა მკურნალობის სამიდან ერთ-ერთი წამყვანი მეთოდია. ზოგიერთი დაავადების შემთხვევაში, მაგალითად, ლიმფოგრანულომატოზის დროს, ქირურგიული და მედიკამენტური (იგივე ქიმიოთერაპია) მეთოდების მსგავსად, ისიც სრული განკურნების საშუალებას იძლევა. ზოგიერთი დაავადების მკურნალობისას სხივური თერაპია ავსებს ქიმიოთერაპიასა და ქირურგიულ მკურნალობას და ამით აუმჯობესებს შედეგს. მაგალითად, სარძევე ჯირკვლის, სწორი ნაწლავის, ფილტვის კიბოს დროს და სხვა. ზოგიერთი დაავადების დროს კი სხივური თერაპიის წყალობით სუსტდება დაავადების მტანჯველი სიმპტომები, მაგალითად, ძვლებში კიბოს მეტასტაზირებისას მცირდება ტკივილები. სხივური თერაპია გამოიყენება არაონკოლოგიური (არასიმსივნური) დაავადებების სამკურნალოდაც. მაგალითად, იყო დრო, როდესაც რენტგენოთერაპია გამოიყენებოდა მომატებული ოფლიანობის სამკურნალოდ და როგორც ეპილაციის მეთოდი.
როგორ ტარდება სხივური თერაპია
მაიონიზებელი გამოსხივება ჯანმრთელი ქსოვილებისთვის უსაფრთხო არ არის, ამიტომაც დასხივება რამდენიმე სეანსად ხორციელდება. საჭიროების შემთხვევაში დასხივებას ახორციელებენ რამდენიმე წერტილიდან, იმგვარად, რომ ჯანმრთელმა ქსოვილებმა დასხივების მინიმალური დოზა მიიღონ, სიმსივნურმა წარმონაქმნმა კი მაქსიმალური.
სხივური თერაპია დაგეგმვით იწყება. ამისთვის წინასწარ არაერთი გამოკვლევა ტარდება სიმსივნური წარმონაქმნის ადგილმდებარეობის (ლოკალიზაციის) დეტალური შესწავლისათვის. მხოლოდ ამგვარი მიდგომით არის შესაძლებელი მაიონიზებელი დასხივების სიმსივნისკენ ზუსტად მიმართვა.
არსებობს სხივური თერაპიის რამდენიმე სახე. ისინი, უპირველეს ყოვლისა, გამოსხივების სახეობის მიხედვით დიფერენცირდება: რენტგენოთერაპია და გამათერაპია.
დამასხივებელი წყაროს ადამიანის სხეულის მიმართ მდებარეობის მიხედვით კი განასხვავებენ სამი ტიპის დასხივებას: დისტანციურს (შორი მანძილიდან), კონტაქტურს და შიდაღრუებრივს.
დასხივება შესაძლოა დაყვანილ იქნეს უშუალოდ სიმსივნურ წარმონაქმნზე წვრილი ნემსების საშუალებით (შიდაქსოვილოვანი დასხივება). სეანსის დროს პაციენტი არც ტკივილს და არც სხვა უსიამოვნო შეგრძნებას არ განიცდის.
სხივური თერაპია ტარდება სპეციალურად აღჭურვილ ოთახში. მედდა ეხმარება პაციენტს, მიიღოს ის მდებარეობა, რომელიც დაგეგმვისას შეირჩა. სპეციალური ბლოკების დახმარებით ჯანმრთელ ორგანოებსა და ქსოვილებს დასხივებისაგან იცავენ. ამის შემდეგ იწყება სეანსი, რომელიც ერთიდან ხუთ წუთამდე გრძელდება. ექიმი პროცედურას აკვირდება კაბინეტიდან, რომელსაც აქვს ვიზუალური დამაკავშირებელი საპროცედურო ოთახთან.
სხივური თერაპია სამ ძირითად მიმართულებად იყოფა. ესენია: დისტანციური სხივური თერაპია, ბრაქითერაპია და რადიონუკლიდური თერაპია. ამათგან ყველაზე მეტად დისტანციური სხივური თერაპიაა გავრცელებული, რომელიც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, შორი მანძილიდან დასხივებას წარმოადგენს. დისტანციიდან დასხივებისას მთავარი მიზანია, სიმსივნური წარმონაქმნის უბანში რადიობიოლოგიური ზემოქმედების მაქსიმალური კონცენტრაცია შეიქმნას, ხოლო ჯანმრთელი ქსოვილები მაქსიმალურად იქნეს დაცული დასხივებისაგან. ამისთვის გამოიყენება სხვადასხვა სახის ტექნიკური აღჭურვილობა (ფიქსირებული და მოძრავი, როტაციული ტექნიკა).
დასხივების საერთო დოზა ფრაქციებად იყოფა. მკურნალობა რამდენიმე კვირის განმავლობაში ყოველდღიურად ტარდება (კვირაში 4-5-ჯერ). ამ მიდგომით მიიღწევა სიმსივნის თანდათანობითი დაზიანება-განადგურება, ხოლო ჯანმრთელ (ნორმალურ) ქსოვილებს ყოველი მომდევნო ფრაქციის წინ აღდგენის საშუალება ეძლევათ.
ბრაქითერაპიის დროს გამოსხივების წყარო დახურული (კაფსულა, აბი და სხვა) შეჰყავთ სიმსივნით დაზიანებულ ორგანოში. აღსანიშნავია, რომ ეს მეთოდი ყოველგვარი სიმსივნის დროს არ გამოიყენება. მაგალითად, მას არ მიმართავენ სარძევე ჯირკვლის სიმსივნის დროს.
რადიონუკლიდური თერაპია დღეისთვის ფართოდ გავრცელებულ მეთოდს არ წარმოადგენს. აღნიშნული მეთოდის დროს გამოსხივების წყარო - რადიონუკლიდები - ღია მდგომარეობაში შეჰყავთ არა უშუალოდ დაზიანებულ ორგანოში, არამედ პაციენტის ორგანიზმში, რის შემდეგაც რადიონუკლიდები თავად აღწევენ ავთვისებიანი სიმსივნის კერას.
შიდაღრუებრივი სხივური თერაპიის დროს გამოიყენება რადიაქტიური მასალის შემცველი დაბალენერგეტიკული რადიაქტიური წყაროები - ნემსი, კაფსულა, მავთული და სხვა. სიმსივნის დასაზიანებლად რადიაციის სათანადო დოზა განსაზღვრულ, არცთუ ისე დიდ უბანზე, შესაძლოა, ხანგრძლივად - დღეში რამდენიმე საათის განმავლობაში იქნეს მიმართული. შიდაღრუებრივი სხივური თერაპიისას რადიაქტიური წყარო უშუალოდ ღრუში შეჰყავთ. მაგალითად, საშვილოსნოს ღრუში. შიდაქსოვილოვანი დასხივებისას კი რადიაქტიური ნემსი ან მავთული განსაკუთრებული მეთოდით შეჰყავთ სიმსივნის მახლობლად, შესაბამის ქსოვილში (ენის ქსოვილი, შარდის ბუშტის კედელი და სხვა).
სხივური თერაპიის უპირატესობა ის არის, რომ ამ მეთოდით ორგანოს ანატომიური მთლიანობის დარღვევის გარეშე ხერხდება სიმსივნური ქსოვილის განადგურება. მეთოდის ნაკლად კი ის მიიჩნევა, რომ სხივური თერაპიის დროს ბევრი არასასურველი გართულებაა მოსალოდნელი, ამასთანავე, მკურნალობა არცთუ ისე ხანმოკლეა.
სხივური თერაპიისადმი ინტერესის ახალი ტალღა დაკავშირებულია სიმსივნის ზოგიერთი ფორმის დროს უშუალოდ პათოლოგიურ წარმონაქმნში ახალშექმნილი იზოტოპების შეღწევის შესაძლებლობასთან. რადიოონკოლოგები ქირურგ ონკოლოგებთან ერთად სულ უფრო მეტად მიილტვიან, განახორციელონ სიმსივნეში იზოტოპების ინტრაოპერაციული შეღწევა.
სხივურ თერაპიას, ისევე როგორც მკურნალობის სხვა მეთოდებს, თავისი ჩვენებები და უკუჩვენებები აქვს. მისი ეფექტი სიმსივნური წარმონაქმნის ზომასა და ლოკალიზაციაზეა დამოკიდებული. როცა სიმსივნური წარმონაქმნი დიდი ზომისაა, სხივური თერაპიის ეფექტიანობა იკლებს.
მიუხედავად პირდაპირი, მკვეთრად გამოხატული და უშუალო ჩვენებისა, პაციენტის ორგანიზმის ზოგადი მდგომარეობიდან გამომდინარე, სხივური თერაპიის განხორციელება ზოგჯერ შეუძლებელიც კია. ასეთ უკუჩვენებას წარმოადგენს, მაგალითად, პაციენტის ზოგადი სისუსტე და ქსოვილთა ადგილობრივი ცვლილებები, რომლებიც არ იძლევა მაღალი დოზებით დასხივების შესაძლებლობას.
სხივური თერაპიის გვერდითი ეფექტები
დისტანციური დასხივებისას შესაძლოა თავი იჩინოს კანის სიმშრალემ, აქერცვლამ, ქავილმა, შეწითლებამ, გაჩნდეს წვრილი ბუშტუკები. ამგვარი რეაქციის თავიდან ასაცილებლად და შესამცირებლად სპეციალურ საცხებს იყენებენ. სხივურ თერაპიასთან დაკავშირებული ადრეული რეაქციები შედარებით სუსტია. მათგან აღსანიშნავია ანორექსია (უმადობა), გულისრევა, ღებინება, სისუსტე, ფაღარათი (დიარეა), ეზოფაგიტი (საყლაპავი მილის ანთება), სისხლის წარმოქმნის დათრგუნვა.
სხივური თერაპიის შედარებით მძიმე გართულებებიდან უნდა აღინიშნოს ნაწლავის სტენოზი და დაწყლულება, რომლებიც ვლინდება მკურნალობიდან რამდენიმე თვის, ზოგჯერ კი წლების შემდეგ.
თავისა და კისრის არეების სიმსივნეთა დასხივებისას მოსალოდნელია სმენის დარღვევა, სიმძიმის შეგრძნება თავში, თმის ცვენა.
სახისა და კისრის სიმსივნეთა სხივური თერაპიისას ზოგჯერ თავს იჩენს პირისა და ყელის სიმშრალე, ტკივილი ყლაპვისას, ხმის ჩახლეჩა, მადის დაკარგვა. აღნიშნულ რეაქციათა თავიდან ასაცილებლად და შესამსუბუქებლად სასურველია მწარე, ცხარე, მარილიან, მჟავე და უხეშ საკვებზე უარის თქმა. მკურნალობისას სასურველია ორთქლზე მომზადებული, მოხარშული, გახეხილი და დაქუცმაცებული საკვების მიღება. კვება უნდა იყოს ხშირი, ულუფები - მცირე. რეკომენდებულია დიდი ოდენობით სითხის (ხილის კომპოტი, ასკილის ნახარში, შტოშის ტკბილი მორსი) მიღება. ყელის სიმშრალის შესამცირებლად გამოიყენება გვირილის ან პიტნის ნახარში. ღამღამობით სასურველია ცხვირის ღრუში ქაცვის ზეთის ჩაწვეთება, დილაობით, უზმოზე კი რამდენიმე კოვზი მცენარეული ზეთის მიღება. კბილების გახეხვა რეკომენდებულია რბილი ჯაგრისით.
გულმკერდის ღრუს დასხივებისას მოსალოდნელია ყლაპვის გაძნელება, ტკივილი ყლაპვისას, მშრალი ხველა, ქოშინი, კუნთების ტკივილი.
სარძევე ჯირკვლის სხივური თერაპიის დროს ხშირად იჩენს თავს სარძევე ჯირკვლის შესივება და მტკივნეულობა, კუნთების ტკივილი, კანის ანთებითი რეაქცია დასხივების უბანში, ზოგჯერ - ხველა, ყელის ანთება.
მუცლის ღრუს ორგანოთა დასხივებას ზოგჯერ თან ახლავს უმადობა, წონის კლება, გულისრევა, ღებინება, ფაღარათი, მუცლის ტკივილი.
მცირე მენჯის ორგანოთა დასხივების გვერდითი მოვლენებიდან აღსანიშნავია გულისრევა, უმადობა, ფაღარათი, შარდის გამოყოფის დარღვევა, ტკივილი სწორი ნაწლავის არეში, საშოს სიმშრალე ან გამონადენი. ყველა ამ სიმპტომის თავიდან ასაცილებლად რეკომენდებულია დიეტური კვება და სათანადო წესების დაცვა. კვება უნდა იყოს ხშირი, ულუფები - მცირე, საკვები - მოხარშული ან ორთქლზე მომზადებული. მუცლის შებერილობის შემთხვევაში საჭიროა რაციონიდან რძის პროდუქტების ამოღება, შაქრის მოხმარების შეზღუდვა, რეკომენდებულია ფაფები, წვნიანები, ადვილად მოსანელებელი საკვები. სასურველია კარაქის მზა კერძში ჩამატება.
სხივური თერაპიის დროს აუცილებელია თავისუფალი ტანსაცმლის ტარება, რათა არ მოისრისოს კანი, არ მოუჭიროს სხეულის იმ უბანს, რომელზეც ხორციელდება დასხივება. თეთრეული (საცვლები) უნდა იყოს ბამბისა ან ტილოსი, დასაბანად სასურველია თბილი წყლისა და არაალერგიული საპნის გამოყენება.
დისტანციური დასხივება, ჩვეულებრივ, 3-4 კვირას გრძელდება. შიდაღრუებრივი შედარებით ხანმოკლეა. არსებობს სხივური თერაპიის მეთოდიკა, რომლის დროსაც ერთი სეანსის განმავლობაში იყენებენ დიდ დოზას, თუმცაღა მთელი კურსის განმავლობაში გამოყენებული საერთო დოზა, თანაბარი ეფექტის შემთხვევაშიც კი, უფრო მცირეა. ასეთ შემთხვევაში დასხივება 3-4 დღის განმავლობაში გრძელდება.
საშიშია თუ არა სხივური თერაპია
სხივური თერაპიის დროს, განსაკუთრებით - ქიმიოთერაპიასთან მისი შეუღლებისას, არცთუ იშვიათად ვითარდება ნეიტროპენია ანუ ნეიტროფილური ლეიკოციტების შემცველობის დაქვეითება. იშვიათად, მაგრამ არის შემთხვევებიც, როდესაც სხივური თერაპია მეორეული სიმსივნის განვითარების მიზეზად იქცევა. ასეთი სიმსივნური წარმონაქმნები, როგორც წესი, დასხივებიდან 10-20 წლის შემდეგ იჩენს თავს. ისიც აღსანიშნავია, რომ ისინი, ჩვეულებრივ, სხივური თერაპიის მაღალი დოზებით ჩატარების შემთხვევაში აღმოცენდება. ყოველივე ეს იმას ადასტურებს, რომ სხივური თერაპიის ერთ-ერთი საშიში გართულება კანცეროგენეზის რისკია, თუმცა ცხოველებზე ჩატარებული ექსპერიმენტული გამოკვლევები ადასტურებს, რომ სხივური თერაპია კანცეროგენეზის სუსტი კოფაქტორია.
რენტგენის და განსაკუთრებით გამა-გამოსხივება იმ დოზებით, რომლებიც ასეულობით ათასჯერ აღემატება ერთი ფლუროგრაფიული სურათის გადაღებისას გამოყენებულ დოზას, გამოიყენება სიმსივნის მრავალი სახეობის სამკურნალოდ, განსაკუთრებით ინტენსიურად - მოზრდილებში კიბოს თერაპიისათვის. მთლიანობაში სხივური თერაპიის დროს ლეტალური გართულებები იშვიათია.