ადამიანის ხერხემალს სვეტის ფორმა აქვს და 31-32 მალისგან შედგება. მალები, მდებარეობისა და მორფოლოგიური ნიშნების კვალობაზე, 5 ჯგუფად იყოფიან:
1. კისრისა - 7;
2. გულმკერდისა - 12;
3. წელისა - 5;
4. გავის მალების ჯგუფს 5 მალის გაერთიანებით მიღებული ერთიანი გავის ძვალი წარმოადგენს;
5. კუდუსუნის მალები - 2-3.
მალებს ერთმანეთის მსგავსი აგებულება და მრავალი საერთო მორფოლოგიური ნიშანი აქვთ, თუმცა ზოგიერთი მათგანი დანარჩენებისგან რამდენადმე მაინც განსხვავდება. რომელი ჯგუფისაც არ უნდა იყოს, ყველა მალას აქვს სხეული - ცენტრალური და ყველაზე მასიური ნაწილი, რომელიც უკანა გვერდითი კიდეებიდან ორივე მხარეს არის წარზიდული და ერთნაირი ზომის მალის რკალებს ქმნის.
მალის სხეული და რკალები შემოსაზღვრავს თავისუფალ სივრცეს - მალის ხვრელს, მალების ხვრელთა ერთობლიობა კი ქმნის ხერხემლის ძვლოვან არხს, რომელშიც ზურგის ტვინია მოთავსებული. ხერხემლის მალებს შორის საკმაოდ მცირე ზომის მალათაშორისი სივრცეებია, სადაც გაივლის ზურგის ტვინიდან გამომავალი ნერვები.
განსხვავებული აგებულებისაა უმთავრესად გულმკერდისა და კისრის მალები. გულმკერდის მალებს გამოარჩევს სანეკნე ფოსოები - ადგილი, სადაც მათზე ნეკნებია მიმაგრებული, ხოლო კისრისას - დამატებითი განივი ხვრელი.
კისრის ნაწილი
ხერხემლის ეს განყოფილება განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია - მასში გადის ყველა სეგმენტზე მეტი სისხლძარღვი და ნერვი, რომლებიც კისერთან ერთად სახისა და თავის ქალას კვებასა და ინერვაციასაც ახორციელებენ.
კისრის სეგმენტზე მდებარეობს ერთ-ერთი უმსხვილესი სისხლძარღვი - ხერხემლის არტერია, რომელიც კისრის მალების წანაზარდებს შორის გაივლის. ეს ძალზე ვიწრო არხია, ამიტომ კისრის მალების მცირედი ცვლილებაც კი ამ არტერიის მიჭყლეტასა და სპაზმს იწვევს, რაც სხვადასხვა ავადმყოფური ნიშნით ვლინდება.
კისრის მალებისთვის დამახასიათებელია ისიც, რომ ისინი ერთმანეთს უფრო მჭიდროდ ეკვრიან, ამიტომ ხერხემლის ნებისმიერი, უმნიშვნელო ცვლილებაც კი, ასევე - დატვირთვის გაზრდა ყველაზე სწრაფად სწორედ ამ ნაწილში იწვევს ნორმალური ფუნქციობის მოშლას, ნერვებსა და სისხლძარღვებზე ზეწოლას და, თქვენ წარმოიდგინეთ, ზურგის ტვინის დაზიანებასაც კი.
მალათაშუა დისკოები
ადამიანის ძვლები არც ისე მტკიცეა, რომ გაუძლოს მუდმივ სტატიკურ თუ დინამიკურ დატვირთვას, სიმძიმეების აწევას, სიარულს, სირბილსა თუ სპორტს და არ დაიშალოს, ამიტომ ბუნებამ ხერხემალი მალათაშუა დისკოებით აღჭურვა, რომლებიც მაამორტიზებელი თვისებების წყალობით რამდენადმე ამცირებს დარტყმით დატვირთვებს.
მალათაშუა დისკოები ერთგვარი ელასტიკური საფენებია, რომლებიც მალების სხეულებს შორისაა "ჩაფენილი". მათი ფუნქცია დარტყმითი დატვირთვების ამორტიზაცია და მალებს შორის თავისუფალი მოძრაობის უზრუნველყოფაა.
ჯანმრთელი დისკო წყლისა და ნახშირწყლებისგან შედგება, რომლებიც მას ჟელესმაგვარ სტრუქტურასა და მყარ ელასტიკურ თვისებებს სძენს. მისი უმეტესი ნაწილი წყალია, დაახლოებით 30% კი პოლისაქარიდები. დისკოს მჭიდრო ანატომიურ-ფუნქციური კავშირი აქვს მთელ ხერხემლთან, მის ცალკეულ სტრუქტურებთან და უზრუნველყოფს მის სიმყარეს, გამძლეობასა და ელასტიკურობას.
დისკო სამი ნაწილისგან შედგება. ესენია:
1. წყვილი ჰიალინური ფირფიტა;
2. პულპოზური ბირთვი;
3. ფიბროზული რგოლი.
ჰიალინური ფირფიტების საშუალებით დისკო მჭიდროდ ეკვრის ზედა და ქვედა მალებს. ერთი სიტყვით, მალათაშუა დისკოები ჩვენი სხეულის ბიოლოგიური ამორტიზატორებია, რომლებიც სხვადასხვა სახის "დარტყმებს" ხერხემლის ღერძის გასწვრივ ანაწილებს.
ხერხემლის ფუნქციური სეგმენტი
მალებს ერთმანეთთან მხოლოდ მალათაშუა დისკოები კი არ აკავშირებს, არამედ ხერხემლის, კისრისა და ზურგის კუნთებიც, რომლებიც სხვა ელემენტებთან ერთად ხერხემლის ფუნქციურ სეგმენტს ქმნიან. ფუნქციური სეგმენტი მალების, მალათაშუა დისკოების, მალათაშუა სახსრების, მყესების, კუნთების, სისხლძარღვებისა და ნერვებისგან შემდგარი კონსტრუქციაა, რომელიც ხერხემლის ფუნქციათა განხორციელებას უზრუნველყოფს და ჩვენი ცხოვრების ხარისხსაც უმეტესწილად სწორედ ამ სეგმენტთა ერთობლივი მუშაობა და ურთიერთშეთანხმებული ქმედება განსაზღვრავს.
ფორმა და ნადრეკები
მალების დამაკავშირებელი ფიბროზული ელემენტების (იოგები, ხრტილები, რბილი ბირთვი) და ხერხემლის კუნთების ტონუსის წყალობით ხერხემლის სვეტი მუდმივად დაჭიმულია. მალებისა და მალათაშუა დისკოების სისტემა ერთი შეხედვით მსუბუქი გვეჩვენება. სინამდვილეში ის უძლებს 18-ჯერ მეტ დატვირთვას, ვიდრე იმავე კვეთის ბეტონის ბოძი. ამიტომაც არ არის ხერხემალი ჯოხივით სწორი - მას სამი ფიზიოლოგიური ნადრეკი აქვს.
ახალშობილის ხერხემლის სვეტი, სანამ მასზე ადამიანის ცხოველმყოფელობასთან დაკავშირებული დატვირთვა მოახდენს გავლენას, თითქმის თანაბარ, სწორ სვეტს წარმოადგენს, სიცოცხლის მესამე თვეს კი კეფისქვეშა და ცალკეული კუნთის გაძლიერების ხარჯზე ბავშვი იწყებს თავის გაწონასწორებას (დაკავებას). ამ მდგომარეობაში კისრის მალებს აწვება არა მარტო თავის სიმძიმე, არამედ კისრის კუნთების ტონუსის ძალაც, რაც ხერხემლის კისრის ნაწილში წინ მიმართული ნადრეკის - ე.წ. კისრის ლორდოზის ჩამოყალიბებას იწვევს.
მეექვსე თვეს, ზურგისა და მუცლის კუნთების ფუნქციური მომწიფების კვალობაზე, ბავშვი ჯდება. ამ მდგომარეობაში წონასწორობის შესანარჩუნებლად სხეულის სიმძიმის ცენტრი წინ გადადის და აწონასწორებს მას ზურგის უკვე მომძლავრებული კუნთების საშუალებით. მჯდომარე პატარა მუდამ წინ არის გადახრილი, რაც ხერხემლის გულმკერდის ნაწილში უკან მიმართული ნადრეკის (კიფოზის) ჩამოყალიბებას განაპირობებს.
მოგვიანებით, როცა ბავშვი დგება, საჭირო ხდება სხეულის გაწონასწორება მენჯ-ბარძაყის სახსარში, ამიტომ მენჯი და მასთან ერთად გავის ძვალი მკვეთრად იცვლიან ჩვეულ მდგომარეობას და ყალიბდება მესამე ნადრეკი - წელის ლორდოზი.
ხერხემლის ფუნქციები საყრდენი
ხერხემალი განსაკუთრებით მოქნილი საყრდენია მხრის სარტყლის, ზედა კიდურების, გულმკერდისა და მუცლის ღრუს ორგანოებისთვის, რადგან ამ უკანასკნელთა მასა საბოლოოდ მენჯის სარტყელსა და ქვედა კიდურებს გადაეცემა.
მცველი
ხერხემლის სვეტი იცავს მასში მოთავსებულ ზურგის ტვინს მექანიკური დაზიანებისგან. გარდა ამისა, ხერხემალი ერთგვარად ანელებს და ამსუბუქებს ბიძგებისა და რხევების ძალას მთელ სხეულზე, რითაც თავის ტვინსა და მის ძვლოვან ნაწილსაც საიმედოდ იცავს.
ბიოამორტიზატორი
ამ ფუნქციის განხორციელებაში მალებთან ერთად მონაწილეობს ხერხემლის კუნთები, მალათაშუა დისკოები, მალების სასახსრე ზედაპირები. მნიშვნელოვანია ხერხემლის ფიზიოლოგიური ნადრეკების, განსაკუთრებით - კისრისა და წელის ნადრეკთა როლი.
სხეულის მამოძრავებელი
მალათაშუა სახსრების დახმარებით ხერხემალი მშვენივრად მოძრაობს ფრონტალურ, საგიტალურ და ვერტიკალურ სიბრტყეებში. ამას ხერხემლის მოძრავი აპარატი უზრუნველყოფს, რომელშიც ორი ნაწილი განირჩევა: პასიური (მალები, სახსრები, მყესები და დისკები) და აქტიური (კუნთოვანი აპარატი).
დამაკავშირებელი
ხერხემლის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფუნქცია სხეულისთვის მტკიცე და, ამავე დროს, მოქნილი საყრდენის შექმნაა. იმავდროულად ხერხემალთანაა დაკავშირებული თავის ქალა, გულმკერდის ჩონჩხი, ზედა და ქვედა კიდურების სარტყლის ძვლები, მათი საშუალებით - კიდურების თავისუფალი ნაწილიც. ამდენად, ხერხემალი ადამიანის ორგანიზმის ძვლოვანი ჩონჩხის არა მარტო საყრდენი, არამედ ცენტრალური გამაერთიანებელი ორგანოცაა.
ბიოლოგიური დაბერება
ყველაფერი ბერდება, მათ შორის ხერხემალიც - წლების მანძილზე მალათაშუა დისკოზე დიდი ძალით ზემოქმედება მის ტრავმირებას იწვევს, ის დეფორმირდება, ახლომდებარე ნერვებსა და სისხლძარღვებს აწვება და აზიანებს, შედეგად ირღვევა თავის ტვინის სისხლმომარაგება და შინაგანი ორგანოების ინერვაცია. ყოველივე ეს იწვევს დისკოს დაშლას - იგი კარგავს სრულფასოვანი ამორტიზატორის თვისებებს, ჯაჭვური რეაქციის პრინციპით, ეს მალების ძვლოვანი სრუქტურების დაზიანებას იწვევს, მათი კიდეები მახვილდება და წანაზარდები - ოსტეოფიტები უჩნდება, რომლებიც ხერხემალს ელასტიკურობასა და მოქნილობას აკარგვინებს. მართალია, კუნთები და იოგები, რომლებიც ხერხემლის ერთგვარ კორსეტს ქმნის, საკმაოდ დიდხანს უზრუნველყოფს ადამიანის სხეულის ღერძის დრეკადობას, მაგრამ დახვეწილი მექანიკაც საბოლოოდ ცვდება, კონსტრუქციის ცალკეული ელემენტების ტრავმები ხერხემლის დისფუნქციის მიზეზად იქცევა.
ბიოლოგიურ სიბერესთან ერთად მალებს შორის სივრცე სულ უფრო და უფრო მცირდება, ხანდახან მალათაშუა ხრტილი სრულიად შრება და ხმება, ხოლო მრავალრიცხოვანი ნერვული დაბოლოებები და სისხლძარღვები, რომლებიც მალებს შორის გადის, იჭყლიტება. ამიტომაც დიდი გასაჭირი ადგებათ იმ ორგანოებს, რომლებსაც ხერხემლის ეს მონაკვეთი ემსახურება - მათ სისხლიც ცუდად მიეწოდება და ნერვული იმპულსებიც არასწორად ან სრულებით აღარ გადაეცემა. ეს ყველაფერი საბოლოო ჯამში საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემის მძიმე დაავადებათა განვითარებას უწყობს ხელს, რომელთა მკურნალობასა და მართვასაც არცთუ დიდი ხნის წინათ ჩამოყალიბებული მედიცინის დარგი - ვერტებროლოგია სწავლობს.
