სიფიცხე - ნაკლი თუ ბუნებრივი რეაქცია
ეფექტური კონტრიერიშისთვის კი აუცილებელია სიფიცხის მძლავრი უარყოფითი იმპულსი, რომელიც მრავალ ცხოველს რეფლექსური რეაქციის სახით აქვს განმტკიცებული. სიფიცხე, რისხვა დამცავ ფუქციას ასრულებს და სახეობას მოსპობისგან იცავს. ტკივილისა და სასოწარკვეთილების დროს ადამიანები, ცხოველების მსგავსად, ბრძოლისა და თავდასხმისკენ არიან მიდრეკილნი. არსებობენ ემოციური, მგრძნობიარე პიროვნებები, რომლებიც არცთუ საშიშ სიტუაციებს თავდასხმად აღიქვამენ და აგრესიულად რეაგირებენ. საფრთხის განცდა კიდევ უფრო მძაფრი აქვს ძლიერ განვითარებული ეგოს მქონე პიროვნებას. სიფიცხისა და მრისხანების პირველწყარო ყოველთვის ეგოს შებღალვაა - ადამიანი შიშობს, რომ გამოავლენს დაბალ თვითშეფასებას, აღმოჩნდება სხვაზე დაბალ საფეხურზე. ამასთან, ფიცხ პიროვნებას არ გააჩნია არც შინაგანი დამამუხრუჭებელი მექანიზმები (ცხოვრებისადმი ფილოსოფიური მიდგომა, საკუთარი თავის მართვის, ფლობის უნარი) და არც გარეგანი კულტურული საშუალებები, რომ გაუმკლავდეს თავის სიფიცხეს, მრისხანებას. მაგალითად, მიანიშნოს ოპონენტს, რომ არ მოსწონს მისი ქცევა ან, საერთოდ, სიტუაცია და ა.შ. მეუღლეები, რომლებიც ამგვარ სიგნალებს იყენებენ, არ უახლოვდებიან საშიშ ზღვარს და დროულად აგვარებენ თავიანთ პრობლემებს. მაგრამ თუ ასეთი სიგნალები გაუგებარია ოპონენტისთვის, უნდა გაირკვეს, რატომ. შესაძლოა, მას მრისხანება ხელს უშლის, ადეკვატურად უპასუხოს მოწინააღმდეგის უარს. განრისხებულ ადამიანს არ შეუძლია, სხვის ადგილას დააყენოს საკუთარი თავი, გაითავისოს სხვისი მდგომარეობა. ის ვერ უგებს ოპონენტს და მის მოქმედებას აუცილებლად განმარტავს როგორც ბოროტებას, რომელიც უნდა მოისპოს, განადგურდეს.
რისხვის ფიზიოლოგიური საფუძველი
სიფიცხეს, რისხვას ფიზიოლოგიური საფუძველიც აქვს. უშფოთველ მდგომარეობაში ორგანიზმის ყველა სისტემა მშვიდად ფუნქციონირებს. როცა ჩნდება გარეგანი არცთუ ძლიერი გამღიზიანებლები, ორგანიზმი რამდენადმე მობილიზდება, მაგრამ ირთვება შინაგანი რესურსები და ყველაფერი ნორმის ფარგლებში რჩება. მაგრამ, აი, წარმოიშვა მეტ-ნაკლებად დიდი საფრთხე - და ადამიანმა ფსიქოლოგიური მობილიზება განიცადა. ბუნებრივია, ფსიქიკის ფიზიოლოგიური საფუძველი მყისიერად მოიმართება - გამოიყოფა ადრენალინი, ხშირდება გულისცემა, სახეს სისხლი აწვება. როდესაც ადამიანი არ ფლობს სიფიცხის განდევნის ცივილიზებულ არხებს ან ვერ ახერხებს თავის შეკავებას, ამ მომენტში ის ებმება ფსიქოლოგიურ, ხოლო ზოგჯერ - ფიზიკურ ორთაბრძოლაში. სიფიცხე, რისხვა - უფრო მკაფიოდ გამოხატული ემოციაა, რომელშიც ჩვენი ენერგეტიკის გამოვლენა ხდება. ეს გამოიხატება გარეგნულად, აგრეთვე - შინაგანი განცდებითა და ენერგეტიკული დანაკარგებით. ნაკლებენერგეტიკული ადამიანი რისხვას უხალისოდ გამოხატავს - ეს უფრო გაღიზიანებას წააგავს. ძლიერ ადამიანს, როგორც წესი, რისხვაც ძლიერი აქვს. სასიცოცხლო ენერგიის დიდი რაოდენობის გამოტყორცნა სიშმაგის შეტევებით ხდება. ამასთან, რაც უფრო ძლიერია რისხვა, მით მეტია ენერგიის დანაკარგი.
სიფიცხის დამანგრეველი შედეგები
ეს შედეგები მრავალიარუსიანი და მრავალშრეობრივია:
- ზოგადი შედეგები - ზოგჯერ რაღაც გამოუსწორებლად იცვლება ცხოვრებაში. წარმოითქმება საბედისწერო სიტყვები, რომლებიც შემდეგ შესაძლოა სანანებელიც კი გაგვიხდეს, მაგრამ არაფრის შეცვლა აღარ შეიძლება. ვკარგავთ საყვარელ ადამიანს, სამუშაოს, ვიღებთ არასწორ გადაწყვეტილებებს, ზოგჯერ ვუშვებთ გამოუსწორებელ შეცდომებს.
- შედეგები ფსიქოლოგიურ დონეზე - ამ დროს ხდება განწყობის გაუარესება. უკმაყოფილება თითქოს განდევნის გაღიზიანებას, მაგრამ ის ისევ ბრუნდება და ბუმერანგის პრინციპით ვნებს თვით ამ განცდის სუბიექტს.
- შედეგები ფსიქოენერგეტიკულ დონეზე - ფსიქოენერგეტიკულ დონეზე ხდება ენერგიის დაკარგვა. გარკვეული ხნის განმავლობაში ადამიანმა შესაძლოა ძალის მოზღვავება იგრძნოს, მერე კი მკვეთრი სისუსტე ეუფლება.
ეს პროცესი დაბალი ძაბვისთვის განკუთვნილ გამტარში მაღალი ძაბვის დენის გატარებას წააგავს. თუ ადამიანი ხშირად მრისხანებს, მისი ორგანიზმი უძლურდება - ის ხომ ნორმალურ პირობებზეა გათვლილი. რაც უფრო ხშირად ხდება ორგანიზმის გადაძაბვა, მით უფრო სუსტდება ენერგეტიკა. ფიზიოლოგიურ დონეზე ხდება ბიოქიმიური რეაქციების მძლავრი გამოტყორცნა. შეიმჩნევა არასასურველი ცვლილებები ჰორმონების გამომუშავებაში, გულის გადაღლა. ასეთი აფეთქებების შემდეგ ტვინიც, გულიცა და სისხლიც სუსტად ფუნქციობენ და წარმოიქმნება ნერვულ უჯრედთა მთელი სასაფლაო. ხშირი სიფიცხისას ეგო გამძაფრებულია. ადამიანი რისხვას გამოტყორცნის, მერე კი ის უკანვე უბრუნდება, თითქოს იკვებება მისით და სულში იზრდება შინაგანი ვამპირი, რომელიც ძალებს შთანთქავს. ამრიგად, რისხვა, ერთი მხრივ, ამძაფრებს ეგოს, მეორე მხრივ კი ასუსტებს. გავიხსენოთ ადამიანები, რომლებიც სურვილისამებრ, სრულიად უკონტოლოდ ავლენენ თავიანთ სიფიცხეს. ამის კლასიკური ნიმუშები არიან რომის იმპერატორები. რელიგია მათ უფლებას აძლევდა, ეკეთებინათ ყველაფერი, რასაც მოისურვებდნენ. ისინი არც ქრისტიანული მორალით იყვნენ შეზღუდულნი. კალიგულა, ნერონი, დიოკლეტიანე უკიდურესი სისასტიკით გამოირჩეოდნენ. რით მთავრდებოდა ყოველივე ეს? მათი რისხვა მათვე უბრუნდებოდათ და ისინი ძალადობრივი სიკვდილით ამთავრებდნენ სიცოცხლეს. ამან დააუძლურა იმპერატორები და გაანადგურა საზოგადოება, რადგან არ არსებობდა შემზღუდველი თვითკონტროლი. შეიქმნა პათოლოგიური გარემო, რომელმაც განდევნა და უარყო ყოველივე საღი და ჯანსაღი. ხშირ სიფიცხესა და რისხვას სარეაბილიტაციო დეპრესიის ქრონიკულ მდგომარეობამდე მივყავართ. აპათიის პერიოდი ხანგრძლივდება. მხიარულება, სიხარული, ბედნიერების განცდა ადამიანს სულიერი სიმტკიცის მარაგს უზრდის. ეს იმიტომ, რომ სიხარული სიცოცხლის განმამტკიცებელი, ხალისის მომნიჭებელი ემოციაა, რისხვა კი დამთრგუნველი განცდა. თავდაპირველად თითქოს სიამოვნებას გვგვრის შურისძიება და ავსიტყვაობა, მოგვიანებით კი სინდისის ქენჯნა გვიპყრობს. დგება რთული, დეპრესიული პერიოდი, რომელსაც მოსდევს ენერგეტიკული დასუსტება. ემოციური დაბინდვა, თვითრწმენის დაქვეითება, ეჭვიანობა. ეს რთული კომპლექსია. ფიცხი, მრისხანე ადამიანი გამუდმებით მერყეობს დეპრესიასა და გაღიზიანებას შორის.
მრისხანება
მეცნიერები ძველთაგანვე ამტკიცებდნენ, რომ მრისხანებისკენ მიდრეკილება უბრალოდ ხასიათის თვისება კი არ არის, არამედ ადამიანის განსაზღვრული ტიპის დამახასიათებელი ნიშანია. ინდოელების აზრით, ადამიანებში ხორცშესხმულია კოსმიური მატერიის სხვადასხვა თვისება (ჰუნა). ერთნი ინერტულ ჰუნას (ტამასს) მიეკუთვნებიან, მეორენი - აქტიურს (რაჯასს), მესამენი - სულიერი წონასწორობისას (სატვას). მრისხანებისკენ მიდრეკილი ადამიანები რაჯასის განსხეულებას წარმოადგენენ. ისინი ჟინიანები, ვნებიანები არიან. მათი რისხვის სიღრმისეული მიზეზია მძაფრი რეაგირება ცხოვრებისეულ უთანხმოებაზე, იქ, სადაც რეალური ვითარება არ ემთხვევა მათ მოლოდინს. ამგვარი ადამიანები არსებობდნენ ნებისმიერ ეპოქაში, ხალხში და სოციალური კიბის ნებისმიერ საფეხურზე. როცა მრისხანებდნენ ხელისუფალნი, ისინი ქვეშევრდომებს სიკვდილით სჯიდნენ; როცა რისხვის ტალღა მონებს მოედებოდა, ისინი ჯანყდებოდნენ. მრავალი გამოჩენილი ადამიანისთვის იყო დამახასიათებელი სიფიცხე და მრისხანება. საკმარისია გავიხსენოთ ნაპოლეონი, ჰიტლერი, პაბლო პიკასო, სალვადორ დალი.
სიფიცხე და ტემპერამენტი
მძვინვარების აფეთქება დამახასიათებელია ადამიანთა საკმაოდ დიდ ნაწილისთვის, დაწყებული უზომოდ იმპულსური პიროვნებებით, რომლებიც, ჩვეულებრივ, მიმართავენ დარწმუნების ძალისმიერ მეთოდებს და დამთავრებული თვითკონტროლის უნარს მოკლებული “აგრესიულობით”, ე.ი. პათოლოგიურად გაუბედავი სუბიექტებით. ემანუელ კანტი ასე ახასიათებდა “ქოლერიკული ტემპერამენტის მქონე ფიცხ ადამიანს”: “მასზე ამბობენ, რომ ის ფიცხია, ადვილად ფეთქდება, ინთება, როგორც ჩალა, მაგრამ თუ დაუთმეს, მაშინვე მშვიდდება. მის რისხვაში არ იგრძნობა სიძულვილი, მას უყვარს სხვა მით უფრო მეტად, რაც უფრო დამთმობია ის”. ქოლერიკი: ადვილად ფეთქდება, სწრაფად მშვიდდება, მისი ფეთქებადი ხასიათის შესახებ ყველას უნდა ახსოვდეს. ფლეგმატიკი: ძალიან ნელა ცხარდება, მაგრამ თუ გაცხარდა, დიდხანს გაჰყვება. მელანქოლიკი: მისი სიფიცხე და მრისხანება ძლიერი არ არის, მაგრამ ხანგრძლივია. მას ეშინია სიშმაგის გამომჟღავნების, რადგან აკლია თავდაჯერება. სანგვინიკი: ის უფრო ადვილად მართავს საკუთარ თავს, საკუთარ სიფიცხეს, ვიდრე სხვა ტიპის ტემპერამენტის მქონე ადამიანები. მან იცის ისიც, როგორ აიცილოს თავიდან რისხვა.