სისხლის გზა და სისხლძარღვები
მოზრდილი ადამიანის ორგანიზმში 5-6 ლიტრი სისხლი დაახლოებით ასი ათასი კილომეტრის სიგრძის მილებში მოძრაობს, გზადაგზა საოცარ ბიოქიმიურ მოვლენათა განხორციელებას უზრუნველყოფს, რომლის შედეგადაც ბუნების უმაღლეს ქმნილებად წოდებულ ადამიანს სრულფასოვანი და სრულყოფილი ცხოველქმედების შესაძლებლობა ეძლევა.
სისხლის უწყვეტ მიმოქცევას ორგანიზმში სისხლის გზის მთავარი დისპეტჩერი, გული და სისხლის გამტარი მილები - სისხლძარღვები - უზრუნველყოფენ.
სისხლის გამტარი მილები
ადამიანს 3 ტიპის სისხლძარღვი: არტერია, ვენა და კაპილარი - აქვს.
არტერიებს სისხლი გულიდან გამოაქვთ, ვენებით იგი კვლავ გულს უბრუნდება, ხოლო წვრილი კაპილარების წყალობით საკვები ნივთიერებები და ჟანგბადი თითოეულ უჯრედამდე აღწევს.
არტერიები
არტერია ყველაზე ძლიერი და ამტანი სისხლძარღვია, მისი კედელი სამი - შიგნითა, შუა და გარეთა - გარსისგან შედგება. შიგნითა გარსი - ენდოთელიუმი და ელასტიკური მემბრანაა, შუა - სპირალურად დახვეული გლუვი კუნთოვანი უჯრედები, რომელთა შორისაც ელასტიკური და კოლაგენური ბოჭკოებია მოთავსებული. სწორედ ელასტიკური და კუნთოვანი ქსოვილი სძენს სისხლძარღვთა სანათურს ორგანიზმის მოთხოვნათა შესაბამისად შევიწროება-გაფართოების უნარს.
ყველაზე მსხვილი არტერიაა აორტა. რაც უფრო მეტად სცილდება არტერია გულს, მით უფრო მცირდება მისი სანათური.
ვენები
მათი კედელიც სამშრიანია, მაგრამ იმავე კალიბრის თანამოსახელე არტერიებთან შედარებით ოდნავ თხელია, ამავე დროს მათი კუნთოვანი და შიგნითა ელასტიკური გარსი, არტერიებისგან განსხვავებით, სუსტად არის განვითარებული. გარეთა გარსი საერთოდ არ შეიცავს ელასტიკურ ბოჭკოებს, რის გამოც გადაჭრილი ვენის სანათური ყოველთვის მოშვებული და დაჩუტულია.
ვენების უმრავლესობა აღჭურვილია სარქვლებით, რომლებიც ხელს უწყობს სისხლის ნაკადის ერთი მიმართულებით დინებას და ხელს უშლის სისხლის ნაკადის უკუგადინებას.
კაპილარები
მათი კედელი თხელია და მხოლოდ ორი ფენისგან შედგება, თუმცა უწვრილეს სისხლძარღვებს, მიკროსკოპული ზომების მიუხედავად, არტერიებზე არანაკლები შევიწროება-გაფართოების უნარი აქვთ.
სისხლძარღვთა ჯგუფები
შენებისა და ფუნქციური დანიშნულების მიხედვით ორგანიზმის ყველა სისხლძარღვი სამ ჯგუფად შეიძლება დაიყოს:
1. გულიდან გამომტანი და მიმტანი - აორტა, ფილტვის არტერია, ღრუ და ფილტვის ვენები.
2. მაგისტრალური - მათი საშუალებით სისხლი მთელ ორგანიზმში ნაწილდება. ასეთებია მსხვილი და საშუალო კუნთოვანი ტიპის ექსტრაორგანული (ორგანოს გარეთა) არტერიები და ვენები.
3. ორგანოთა სისხლძარღვები, რომლებიც სისხლსა და ქსოვილებს შორის ნივთიერებათა ცვლას უზრუნველყოფენ, ინტრაორგანული (ორგანოთა შიდა) არტერიები, ვენები და კაპილარებია.
სისხლის წნევა
სისხლის წნევა სისხლძარღვთა კედელზე ზეწოლის შედეგად წარმოიქმნება. არტერიებიდან კაპილარებსა და ვენებში სისხლის გადასვლისას იგი თანდათან მცირდება, რადგან გულის მიერ შექმნილი წნევის ძალა გზადაგზა მოძრაობისას არსებულ წინააღმდეგობათა გადასალახავად იხარჯება.
არტერიულ წნევას ორი ფაქტორი განსაზღვრავს: არტერიებში გადასული სისხლის მოცულობა (წუთმოცულობა) და სისხლძარღვთა წინააღმდეგობა. წუთმოცულობა სისხლის ის რაოდენობაა, რომელსაც გული ერთი წუთის განმავლობაში გადაისვრის სისხლძარღვებში, მისი გაზრდისას არტერიული წნევა იმატებს, ხოლო შემცირებისას ეცემა. წნევა განსხვავებულია სხეულის სხვადასხვა ნაწილში. იგი ყველაზე მაღალია აორტაში (130-150 მმ). სისხლის მიმოქცევის მცირე წრეში სისხლის დინების საერთო წინააღმდეგობა 5-6-ჯერ ნაკლებია, ვიდრე დიდში, შესაბამისად, ფილტვის არტერიაში წნევა 5-6-ჯერ ნაკლებია, ვიდრე აორტაში (20-30 მმ). მსხვილ და საშუალო არტერიებში წნევა 10%-ით, ხოლო არტერიოლებსა და კაპილარებში 85%-ით იკლებს.
არტერიულ წნევას ორი - სისტოლური (ზედა) და დიასტოლური (ქვედა) - მაჩვენებელი გააჩნია. სისტოლურს უწოდებენ გულის მარცხენა პარკუჭიდან სისხლის გადასროლის მომენტში შექმნილ წნევას, დიასტოლური კი უპირატესად პერიფერიული სისხლძარღვების წინააღმდეგობით არის განპირობებული.
არტერიული წნევა ოპტიმალურია, როდესაც ზედა მაჩვენებელი - 100-120მმ, ხოლო ქვედა - 70-80 მმ-ია.
მიმოქცევისას სისხლი საკმაოდ რთულ გზას გადის, მთავარი სატრანსპორო ფუნქციის განხორციელებისას იგი ორ ჩაკეტილ: სისხლის მიმოქცევის დიდსა და მცირე წრეში გაივლის, სადაც ის ჰემოდინამიკის კანონების თანახმად მოძრაობს. მას ორი ძალა განსაზღვრავს: წნევა, რომლითაც მოძრაობს სითხე მაღალი არიდან დაბლისკენ და წინააღმდეგობა, რომელსაც სისხლს სისხლძარღვთა კედლებთან ხახუნი და საკუთარი სიბლანტე უქმნის. ამათგან პირველი ხელს უწყობს სისხლის მოძრაობას, მეორე კი ეწინააღმდეგება მას.
სისხლის მოძრაობას სისხლძარღვებში პირდაპირ განსაზღვრავს გულის მუშაობა.
სისხლძარღვის სანათური
სისხლძარღვის სანათურის ცვლილებას ზოგჯერ საკმაოდ დიდი ფიზიოლოგიური მნიშვნელობა აქვს, ზოგჯერ სასიცოცხლო დანიშნულებაც კი. ყოველივე დამოკიდებულია რამდენიმე ფაქტორზე:
1. გულის მუშაობაზე;
2. სისხლძარღვთა ტონუსზე;
3. მოცირკულირე სისხლის რაოდენობაზე;
4. მის სიბლანტესა და მრავალ სხვა ფაქტორზე.
სისხლის წნევა ცვლადი ფიზიოლოგიური მაჩვენებელია, რომელიც მკვეთრად იმატებს გულის მუშაობის გაძლიერების ხარჯზე, ფიზიკური დატვირთვისას, ემოციის დროს თუ სტრესულ სიტუაციაში, რაც მეტად საზიანოა, ამიტომ ორგანიზმში სისხლის მიმოქცევას, მის მუდმივობას და სხეულის მოთხოვნისამებრ შეცვლას მეტად რთული აპარატი არეგულირებს.
ეს კარგად ორგანიზებული 2 ტიპის: სისხლის მიმოქცევის ნერვულ-რეფლექსური და ჰუმორული - სისხლისმიერი მექანიზმებით ხორციელდება.
ნერვული რეგულაცია
ნერვულ რეგულაციას 3 ტიპის სტრუქტურა ახორციელებს:
1. აფერენტული - ცენტრისკენა;
2. ცენტრალური - თავის ტვინი;
3. ეფერენტული - ცენტრიდანული.
აფერენტული - თვით სისხლძარღვთა კედლებში განლაგებული ბარო- და ქემორეცეპტორებია. ბარორეცეპტორები სისხლძარღვთა კედელზე სისხლის წნევის ცვლილებისას ღიზიანდებიან, ქემორეცეპტორები კი სისხლის შემადგენლობის ცვლილებაზე რეაგირებენ. ისინი სისხლში ნახშირორჟანგის, ნიკოტინისა და სხვა მავნე ნივთიერებათა კონცენტრაციის გაზრდისას აღიგზნებიან.
ბარო- და ქემორეცეპტორები ყველა ორგანოს სისხლძარღვებშია. განსაკუთრებული ფიზიოლოგიური მნიშვნელობა აქვს აორტის რკალში და საძილე არტერიის განტოტვის ადგილას თავმოყრილ ბარორეცეპტორებს. ისინი სისხლის წნევის სულ უმნიშვნელო ცვლილებასაც კი აღნუსხავენ და ამით სისხლის მიმოქცევის რეგულაციაში შეუდარებელი წვლილი შეაქვთ.
ცენტრალური - ქემო და ბარორეცეპტორების მიერ აღქმული გაღიზიანება სისხლძარღვთა ნერვების მეშვეობით ცენტრალურ ნერვულ სისტემას, მოგრძო ტვინში არსებულ სისხლის მიმოქცევის მარეგულირებელ ცენტრებს მიეწოდება.
ეფერენტული - უმაღლეს ნერვულ ინსტანციაში მიღებული გადაწყვეტილება სისხლძარღვებს ორი სახის: გამაფართოებელი და შემავიწროვებელი ნერვების საშუალებით მიეწოდება, რომლებიც შესაბამისად ვიწროვდებიან და ფართოვდებიან.
ჰუმორული - სისხლისმიერი რეგულაცია
ქემო- და ბარორეცეპტორების გარდა, სისხლძარღვთა კედლები კიდევ ორი სახის: ალფა და ბეტა რეცეპტორებით არიან აღჭურვილი, ისინი თავად სისხლში მოცირკულირე ბიოლოგიურად აქტიურ ნივთიერებებზე, ჰორმონებზე, ნივთიერებათა ცვლის პროდუქტებზე რეაგირებენ და ასევე ცვლიან სისხლძარღვთა სანათურს.
ალფა და ბეტა რეცეპტორების გაღიზიანების შემდეგ სისხლძარღვთა რეაგირების მიხედვით განირჩევა გამაფართოებელი და შემავიწროებელი მედიატორი ნაერთები. სისხლძარღვთა შემავიწროებელი ნივთიერებებია: ადრენალინი, ნორადრენალინი, ვაზოპრესინი, სეროტონინი, ანგიოტენზინ II და რენინი.
სისხლძარღვთა გამაფართოებელი ნივთიერებებია: აცეტილქოლინი, ჰისტამინი, კინინები და მეტაბოლიზმის ზოგიერთი პროდუქტი.
სისხლძარღვთა სტენოზი
ხდება ისეც, რომ გარკვეულ ფაქტორთა გავლენით სისხლის მიმოქცევის ნერვული და სისხლისმიერი რეგულაცია ვეღარ უზრუნველყოფს ორგანიზმში სისხლის ხარისხიან და მუდმივ დინებას, ეს ყოველივე ყველაზე ხშირად სისხლძარღვთა სტენოზად წოდებულ მოვლენას უკავშირდება.
სისხლძარღვთა სტენოზისას ნაწილობრივ ან სრულად იხშობა სისხლძარღვის სანათური და ბუნებრივია, მასში სისხლის ნორმალური გადინების პროცესიც ირღვევა.
პროცესი შესაძლოა იყოს როგორც თანდაყოლილი, ისე შეძენილი ბუნების.
- სისხლძარღვთა სტენოზის ყველაზე გავრცელებული მიზეზი ათეროსკლეროზია - სისტემური დაავადება, რომელიც სისხლძარღვის კედელს აზიანებს და მის სანათურს ავიწროებს.
- სტენოზი ხშირად უკავშირდება პერიფერიული სისხლძარღვების კედლის ქრონიკულ დაავადებას - მაობლიტირებელ ენდარტერიიტს.
- დიაბეტურ ანგიოპათიას ასევე ახასიათებს როგორც წვრილი, ასევე საშუალო და მსხვილი კალიბრის სისხლძარღვთა კედლის დაზიანება და მათი სანათურის ცვლილება;
- აორტის კოარქტაცია თანდაყოლილი ანომალიაა, რომლის დროსაც აღინიშნება აორტის სეგმენტური შევიწროება;
- ვენათა სტენოზი შესაძლოა უკავშირდებოდეს მათ უშუალო დაზიანებას კათეტერით, უცხო სხეულით ან რაიმე მექანიკური გამღიზიანებლით.
ნებისმიერ შემთხვევაში, ჯანმრთელობისთვის საზიანო და საფრთხის შემცველ მდგომარეობათა თავიდან ასაცილებლად, გამომწვევი ფაქტორისა და მიზეზის მიუხედავად, აუცილებელია დაზიანებული სისხლძარღვის სანათურის დროული გაფართოება და მასში სისხლის ნაკადის სათანადო გადინების აღდგენა.