ეკა ჭავჭავაძე

ნივთიერებას, რომელიც მიოკარდიუმის ინფარქტისა და ინსულტების მთავარ გამომწვევ ფაქტორადაა აღიარებული და ასეცაა, რომ არა სისხლში მისი დონის მატება, მილიონობით ადამიანი გაცილებით მეტხანს იცოცხლებდა...

ლიპიდური ცვლა

ლიპიდური ცვლის შეფასება მნიშვნელოვანი კრიტერიუმია ათეროსკლეროზის შესაფასებლად და გულის იშემიური დაავადების, მიოკარდიუმის ინფარქტის, ინსულტის, თავის ტვინის სისხლძარღვოვანი დაავადებების რისკის დასადგენად.

ლიპიდური ანუ ცხიმოვანი ცვლა გულისხმობს პროცესთა ერთობლიობას, რომლის მიზანიცაა ორგანიზმის მიერ ცხიმების ათვისება, მათი მონელება ნეიტრალურ ცხიმებამდე და საჭმლის მომნელებელი ტრაქტის მიერ მათი შეწოვა.

თუმცა აუცილებელია იმის გათვალისწინებაც, რომ ლიპიდური ცვლა ათეროსკლეროზის გამომწვევი მხოლოდ ერთ-ერთი ფაქტორია და არა ერთადერთი, ამიტომ ლიპიდური ცვლის პროფილის შედეგების ინტერპრეტირება ათეროსკლეროზის გამომწვევ სხვა ფაქტორებთან ერთად უნდა მოხდეს.

მაინც რა არის ქოლესტერინი?

ეს თეთრი, ცხიმისმაგვარი ნივთიერება, ასაკის განურჩევლად, ყველა ადამიანის ორგანიზმშია.

მისი ნორმალური მაჩვენებელი სისხლში 5,5მმოლ/ლ-ია, თუმცა, ასაკის მატებასთან ერთად, მისი კონცენტრაცია იზრდება და ეს თეთრი ცხიმი, სასარგებლო თვისებების ნაცვლად, მავნებლობის მომტანი ხდება.

ქოლესტერინი ორგანიზმში მუდმივად მიმდინარე ცხიმოვანი, ანუ ლიპიდური, ცვლის პროდუქტია, რომელიც რამდენიმე სახით არსებობს.

საერთო ქოლესტერინი - ორგანიზმისთვის საკმაოდ საჭირო რამაა. მისი ნამდვილი სახელი ქოლესტეროლია, თუმცა მას რატომღაც ყველა ქოლესტერინით მოიხსენიებს.

ქოლესტერინის 80-85% ორგანიზმში ღვიძლის, ნაწლავების, თირკმელების, თირკმელზედა ჯირკვლისა და სასქესო ჯირკვლების მიერ სინთეზდება, დანარჩენი 15-20% კი საკვების სახით ხვდება ორგანიზმში.

• ქოლესტერინი მონაწილეობს სხეულის ყველა ქსოვილისა და ორგანოს უჯრედების მემბრანების შენებაში, მისი ყველაზე დიდი ნაწილი, 24%, ერითროციტების მემბრანას აფორმირებს, 17% - ღვიძლის უჯრედების გარსებს, 15% - თავის ტვინის თეთრ გარსს, 5-7% - თავის ტვინის რუხ ნივთიერებას.
• ქოლესტერინის საფუძველზე იქმნება ჰორმონები, რომლებიც მონაწილეობენ ორგანიზმის ზრდაში, მის განვითარებასა და გამრავლებაში.
• ქოლესტერინიდან იქმნება ნაღვლის მჟავები, რომლებიც წარმოქმნიან ნაღველს და მათი დახმარებით ნაწლავებიდან ცხიმების შეწოვა ხდება.

ლიპიდურ ცვლაში ქოლესტერინი რამდენიმე ფრაქციად არსებობს.

1. საერთო ქოლესტერინი - ასახავს სისხლში მოცირკულირე ქოლესტერინის ყველა ფრაქციის ერთობლიობას.

2. ტრიგლიცერიდები - ეს სისხლის პლაზმაში არსებული ნეიტრალური ცხიმებია, რომლებიც ათეროსკლეროზისა და გულის იშემიური დაავადების ფორმირების ერთ-ერთი ფაქტორია.

3. ლიპოპროტეინები - თავისთავად ქოლესტერინი წყალში უხსნადია, ამიტომ მის ტრანსპორტს ორგანიზმში ახორციელებს ლიპოპროტეინებად წოდებულ ცილოვან ნაერთებთან დაკავშირებული კომპლექსური ნივთიერებები.

სისხლში რამდენიმე ტიპის ლიპოპროტეიდი ცირკულირებს, ისინი ერთმანეთისგან განირჩევიან მათში შემავალ აქტიურ ნივთიერებათა პროპორციებით.

მოლეკულების ზომისა და მათი ფუნქციის მიხედვით განირჩევა:

• მაღალი სიმკვრივის ლიპოპროტეინები - მნიშვნელოვან როლს თამაშობენ სტეროიდული ჰორმონების სინთეზში, ასევე აქვთ დამცავი როლი გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების საწინააღმდეგოდ. ისინი დევნიან ჭარბ ქოლესტერინს არტერიათა კედლებიდან და მას უკან ღვიძლში აბრუნებენ გადასამუშავებლად, ორგანიზმიდან გამოსადევნად და ამით წყვეტენ ჯაჭვს ათეროსკლეროზის განვითარების მექანიზმისას. მათ ასევე გააჩნიათ ანთების საწინააღმდეგო აქტივობა, იცავენ არტერიის კედელს და უშუალო მოქმედებით ამცირებენ სისხლძარღვის სანათურში მიმდინარე ათეროსკლეროზულ ცვლილებებს.
• დაბალი სიმკვრივის ლიპოპროტეინები - პირიქით, იწვევენ სისხლძარღვის კედელზე ათეროსკლეროზული ფოლაქების წარმოქმნას, რომლებიც სისხლის ნორმალურ მიმოქცევას აფერხებენ, შედეგად მიმდინარეობს სისხლძარღვის დეფორმაცია, მათი სანათურის შევიწროება და სისხლს უკვე აღარ ეძლევა ორგანოებამდე და უჯრედებამდე თავისუფლად მიღწევის საშუალება, შედეგად კი მატულობს გულის იშემიური დაავადების და ათეროსკლეროზის განვითარების რისკი.
• ძალიან დაბალი სიმკვრივის ლიპოპროტეინები - დაბალი და ძალიან დაბალი სიმკვრივის ლიპოპროტეინები „ცუდი“ ქოლესტერინის სახეობებია, სწორედ მათი დამსახურებაა არტერიებში ქოლესტერინული ფოლაქების გაჩენა და ჩალაგება, რაც შეეხება მაღალი სიმკვრივის ლიპოპროტეინებს, ისინი „კარგი“ ქოლესტერინის სახეობაა, რადგან სისხლძარღვებიდან ჭარბ ქოლესტერინს გამოდევნიან.
• ლეპტინი - ცხიმოვანი უჯრედების მიერ სინთეზირებული ჰორმონია, რომელიც მონაწილეობს ორგანიზმში ენერგეტიკულ ცვლაში, ის შაქრიანი დიაბეტისა და მთელი რიგი გულსისხლძარღვოვანი დაავდებების ზუსტი კატალიზატორია.

სწორედ ლეპტინს უკავშირდება, პირდაპირ თუ ირიბად, სხეულის მასის ზრდა და კანქვეშა ცხიმოვან შრეში ცხიმის მატება.

• B აპოლიპროტეინი - ნაწლავებიდან ცხიმოვან უჯრედებში ტრიგლიცერიდების მთავარი ტრანსპორტიორია, ის ასევე გულ-სისხლძარღთა დაავადებების ერთ-ერთ ყველაზე საიმედო მარკერია.
• A1 აპოლიპროტეინი - ეს კარგი ქოლესტერინის მატარებელი ცილაა, რომელიც წინააღმდეგობას უწევს სისხლძარღვის კედელში ათეროსკლეროზული ფოლაქების გაჩენას და ჩალაგებას. მისი დეფიციტისას ქვეითდება მაღალი სიმკვრივის ლიპოპროტეინების დონე და იზრდება ათეროსკლეროზისა და გულის იშემიური დაავადების განვითარების რისკი. მდგომარეობის შეფასებისას მნიშვნელოვანია როგორც ერთი, ისე მეორე ცილის დონის განსაზღვრა და მათი ურთიერშეფარდების დადგენა.

ლიპიდური ცვლის მარეგულირებელი გენები

დნმ-ს დონეზე ლიპიდურ ცვლას ორი ძირითადი გენი არეგულირებს:

FABP2 გენი - აკოდირებს ცილას, რომელიც ნაწლავებში ცხიმოვან მჟავებს ბოჭავს და ხელს უწყობს მათ აქტიურ ტრანსპორტს და შეწოვას. არსებობს ამ გენის ნაკლებსასარგებლო ვარიანტი, რომელიც ზრდის ნაჯერი ცხიმების შეწოვას და ამით იწვევს სხეულის მასის ზრდას.

PPRAG გენი - აკოდირებს ცილას, რომელიც მონაწილეობს ცხიმოვანი უჯრედების დაყოფაში, ზომის ზრდაში, მათ პასუხში სისხლში ცხიმების გაჩენაზე, ასევე იწვევს ათეროსკლეროზის განვითარებას.

ამ გენის ნაკლებსასარგებლო ვარიანტი იწვევს ცხიმების დაგროვების გაძლიერებას და სისხლში ქოლესტერინის დონის გაზრდას.

რაც ყველაზე საინტერესოა, ამ გენის ეს ვარიანტი ადამიანის დნმ-სთვის ნორმადაა მიჩნეული.

ქოლესტერინის მაჩვენებლები

ქოლესტერინის მაჩვენებელი უშუალოდ უკავშირდება ასაკს. მისი დონე დაბადებისას 3,0მმოლ/ლ-ზე ნაკლებია, შემდეგ კი მატულობს.

გარკვეული განსხვავებაა სქესის მიხედვითაც.

მამაკაცების სისხლში ქოლესტერინის მაჩვენებელი იმატებს ადრეულ და საშუალო ასაკში, მოხუცებულობაში კი - კლებულობს.

ქალებში ქოლესტერინის მაჩვენებელი, ასაკთან ერთად, მამაკაცებთან შედარებით ნელი ტემპით იზრდება, ასე გრძელდება მენოპაუზამდე, შემდგომ კი იმატებს და მამაკაცების მაჩვენებელსაც აღემატება.

სისხლში ქოლესტერინის მაჩვენებლის ასაკობრივი ცვლილება უკავშირდება სასქესო ჰორმონების მოქმედებას: ესტროგენები აქვეითებენ, ანდროგენები კი ზრდიან საერთო ქოლესტერინის დონეს.

ორსულობისას შეინიშნება საერთო ქოლესტერინის დონის ფიზიოლოგიური მატება.

ქოლესტერინი და ათეროსკლეროზი

მოწოდებული ინფორმაცია, ვფიქრობთ, საკმარისია საიმისოდ, რომ დავრწმუნდეთ, რამდენად მნიშვნელოვანია ჯანმრთელობისთვის სისხლში ქოლესტერინის ნორმალური დონის შენარჩუნება.

ყოველივე გაცილებით მავნებელია მაშინ, როდესაც სისხლში ქოლესტერინის მაღალ დონეს ემატება ადამიანის არაჯანსაღი ცხოვრების წესი, მისი ოჯახური ანამნეზი, არტერიული ჰიპერტენზია, ასაკი და სქესი ამძაფრებს მის მავნე მოქმედებას.

საბედნიეროდ, ცხოვრების ჯანსაღი წესი და რაციონალური კვება სისხლში ქოლესტერინის დონეს 10-15%-ით ამცირებს, იმ შემთხვევაში კი, თუ დიეტით ამის მიღწევა რთულდება, ინიშნება მედიკამენტური თერაპია, რომელიც ე.წ. სტატინებით, ანუ სისხლში ქოლესტერინის დონის დამაქვეითებელი პრეპარატების დახმარებით ხორციელდება.