სოკოვანი მიკროორგანიზმები
უნარის მქონე, 100-მდე სახეობაა. მათი უმრავლესობა ადამიანის სხეულზე წლობით ცხოვრობს, მაგრამ განსაკუთრებული ზიანი არ მოაქვს. სოკოვანი დაავადება ვითარდება მაშინ, როდესაც:
* ორგანიზმი რომელიმე სახეობის წარმომადგენლებზე კონტროლს კარგავს;
* სოკო სხეულზე გარემოდან ხვდება;
* ხელშემწყობ ფაქტორთა გავლენით სოკოები ინფექციურ პროცესს უდებენ სათავეს.
სოკოს სხეულის აგებულება
პათოგენურ სოკოებს 200-300-ჯერ თუ გავადიდებთ, დავინახავთ მათ სხეულს, რომელიც წვრილი განტოტვილი ძაფების - მიცელიუმის - და სპორებისგან შედგება. სოკოს სპორები პატარა ჩანასახოვანი უჯრედებია, რომლებიც მომწიფებული მიცელიუმის გასკდომის შემდეგ გარემოში იფანტება. სწორედ მათი მეშვეობით ვრცელდება და მრავლდება სოკო.
სოკოები გარემოში სხვადასხვა სახის ნადებს წარმოქმნიან: ერთნი - ობობას ქსელისმაგვარს, მეორენი - ბამბისმაგვარს, მესამენი კი ფქვილისმაგვარ კვალს ტოვებენ. არსებობენ ისეთებიც, რომელთა არსებობაზე ლაქები და ობი მიგვანიშნებს. ყველა სოკოს, განურჩევლად იმისა, რომელი როგორ ნადებს წარმოქმნის, ერთნაირი აგებულება აქვს, რაც მათ შორის მჭიდრო ნათესაური კავშირის არსებობაზე მეტყველებს. სხვა მცენარეებისგან განსხვავებით, არც ერთი სოკოს სხეული არ შეიცავს ქროლოფილს - მწვანე ნივთიერებას, რომელსაც დღის სინათლეზე წყლისა და ნახშირორჟანგის დახმარებით ორგანული საკვები ნივთიერებისა და ჟანგბადის წარმოქმნის უნარი შესწევს, ამიტომ სოკოებს დამოუკიდებლად თავის რჩენა არ შეუძლიათ. ისინი მცენარეებს, ცხოველებსა და ადამიანებს ეწებებიან და პარაზიტულ ცხოვრებას ეწევიან.
დამახასიათებელი თვისებები
- სოკოები დიდ გამძლეობას იჩენენ როგორც მაღალი, ისე დაბალი ტემპერატურის მიმართ.
- მზის სხივებისა თუ ქიმიური საშუალებების ხანგრძლივი ზემოქმედების დროსაც კი კარგად გრძნობენ თავს.
- მათი გამომშრალი სპორები წლობით ცოცხლობენ ნესტიან, ცუდად განიავებულ და ცუდად განათებულ გარემოში.
- ხელსაყრელ პირობებში სიცოცხლე რამდენჯერმე უხანგრძლივდებათ.
- პათოგენური თვისებების გამოსავლენად სათანადო გარემო სჭირდებათ.
სოკოების მნიშვნელობა
სოკოებს მრავალფეროვანი და მრავა საფუარა სოკოები ლმხრივი ფუნქცია აკისრიათ.
- საფუარა სოკოები ყურძნის წვენს ღვინოდ აქცევენ და სპირტად ადუღებენ.
- რძემჟავა სოკოები მაწონსა და კეფირს ამზადებენ, ცომის სოკოები კი ცომს აფუებენ.
- ობის სოკოებისგან მზადდება ანტიბიოტიკები.
- ბუნებაში ისინი ნიადაგის გადამუშავებასა და ნეშომპალას წარმოქმნაში მონაწილეობენ.
პარაზიტი სოკოები
სოკოთა ერთი ჯგუფი წლების განმავლობაში ერთი ცოცხალი ორგანიზმიდან მეორეზე გადადიოდა და საბოლოოდ ცხოველებისა და ადამიანების პარაზიტებად ჩამოყალიბდა. ისინი წყალსა და ნიადაგში არ მრავლდებიან, გასამრავლებლად ადამიანისა და ცხოველის ორგანიზმი სჭირდებათ. ჯანმრთელ ქსოვილზე მოხვედრის შემდეგ სოკოები ძაფისმაგვარ ზრდას იწყებენ, ახალ-ახალ ადგილებს ედებიან და მიცელიუმის ბადეს ქმნიან, შედეგად კი მეტად საშიშ დაავადებას - მიკოზს იწვევენ.
მიკოზის გავრცელების თვალსაზრისით დიდი მნიშვნელობა აქვს გეოგრაფიულ წერტილს, კლიმატურ სარტყელსა და წელიწადის დროს - ზაფხულში სოკოვანი ინფექციები ხშირდება. დაავადებას ავრცელებს ავადმყოფი ან მატარებელი, რომელსაც გადატანილი დაავადების ან არასრულფასოვანი მკურნალობის გამო სხვათა დაინფიცირების უნარი შესწევს.
მიკოზები ვრცელდება ავადმყოფთან უშუალო კონტაქტით: ხელის ჩამორთმევით, სქესობრივი კავშირით, ინფიცირებული ანუ დაბინძურებული საერთო საწოლის, აბაზანის, აუზის, საყოფაცხოვრებო საგნების მეშვეობით. ყველაზე საშიშია ტანსაცმელი, ფეხსაცმელი, ქუდი, სათამაშოები, სტილისტთა ხელსაწყოები და სხვა. სოკოთა სპორები დიდხანს ცოცხლობს ხის სკამებსა და იატაკზე. ცხოველებს შორის ყველაზე საშიშნი არიან კატა და ძაღლი, რომლებიც უმეტესად ბავშვებს აავადებენ.
სოკოთა ფორმები
საარსებო გარემოს მიხედვით სოკოთა ოთხი ძირითადი კატეგორიაა ცნობილი:
- გეოფილები - სოკოები, რომლებიც ბინადრობენ მიწაში, ქვიშაში (ე. წ. სანაპიროს სოკოები), ნიადაგში (ადამიანი დაბინძურებულ ადგილებში ფეხშიშველა სიარულის ან ტრავმის შედეგად ინფიცირდება);
- ანთროფილები - მხოლოდ ადამიანის სხეულზე მობინადრე სოკოები;
- ზოოფილები - მხოლოდ ცხოველთა ორგანიზმში მობინადრე სოკოები;
- ზოოანთროფილები - სოკოები, რომლებიც პარაზიტობენ როგორც ცხოველის, ისე ადამიანის ორგანიზმში.
დაავადების გამომწვევი სოკოები
პათოგენურ სოკოებს მათ მიერ გამოწვეულ დაავადებათა მიმდინარეობისა და ფორმის მიხედვით საპროფიტებად, დერმატოფიტებად და ობის სოკოებად ყოფენ.
საპროფიტები
ლპობაშეპარულ ხეზე და მის მცენარეულ ნარჩენებში, დამდგარ წყლებში, მარცვლოვან მცენარეებსა და ზოგიერთ მწერზე ბინადრობენ. კანსა და მის დანამატებში (თმაზე, ფრჩხილებზე) პატარა ან საშუალო ზომის კოლონიებად იზრდებიან და ანთებით პროცესს, კლინიკურად გამოვლენილ პათოლოგიურ მოვლენებს არ იწვევენ.
საპროფიტები მხოლოდ კანის სულ ზედა შრეში სახლობენ. საპროფიტული პროცესი გადამდები არ არის და ადამიანისგან ადამიანს არც უშუალო კონტაქტით და არც არაპირდაპირ არ გადაეცემა. საპროფიტები არიან მიკროსპორა, ტრიქოსპორა და სხვანი.
დერმატოფიტები
ესენი კანის ღრმა შრეებში მოპარაზიტე ორგანიზმები გახლავთ. თმის ფოლიკულებში, საკუთრივ თმის შიგნით და დერმის სხვა ადგილებში იდებენ ბინას, ნივთიერებათა ცვლის შედეგად ტოქსიკურ პროდუქტებს გამოყოფენ და ანთებით მოვლენებს იწვევენ. იშვიათად, მაგრამ მაინც აღწევენ შინაგან ორგანოებში: ტვინში, ფილტვებში, თირკმელებში, ღვიძლში, ელენთაში, თვალში, ძვლოვან სისტემაში - და ძლიერ აზიანებენ მათ.
საპროფიტულის საპირისპიროდ, დერმატოფიტული პროცესი გადამდებია. გადაედება როგორც პირდაპირი, ისე არაპირდაპირი გზით: ადამიანისგან ადამიანს, ცხოველისგან ადამიანს და ზოგჯერ ადამიანისგან ცხოველსაც კი. ობის სოკოები კანთან ერთად ყველაზე ხშირად აზიანებენ შინაგან ორგანოებს, განსაკუთრებით - ტროპიკულ სარტყელში.
ობის სოკოები
საპროფიტების მსგავსად, ობის სოკო ადამიანისა და ცხოველისგან ადამიანს არ გადაედება. სად, ორგანიზმის რომელ უბანზე დაიდებს ბინას, ეს - ერთი მხრივ თვით სოკოს ბუნებაზეა დამოკიდებული, მეორე მხრივ კი ინფიცირებისას ადამიანის ორგანიზმის მდგომარეობაზე. კანზე მოხვედრილი ობის სოკოები დამოუკიდებელ დაავადებას იწვევენ, თუმცა ისიც შეუძლიათ, არსებითად შეცვალონ სხვა სოკოვანი თუ არასოკოვანი დაავადების კლინიკური სურათი და ცხოველქმედების პროდუქტებით რამდენადმე შეაფერხონ ზოგიერთი სნეულების მკურნალობა.
სოკოვანი საპროფიტია
ცნობილია სოკოთი გამოწვეული ცალკეული პათოლოგიური დაზიანებები, რომელთაც სოკოვან საპროფიტიას უწოდებენ. ეს ისეთი დაზიანებაა, როცა გამომწვევი პარაზიტობს თმის ან კანის ყველაზე ზედა შრეში და არ იწვევს არსებით პათოლოგიურ რეაქციებსა და ანთებით მოვლენებს. საპროფიტიით დაზიანებულ ადგილას სხვადასხვა ფერის ლაქა წარმოიქმნება, ზოგჯერ შესაბამის უბანზე კანი უმნიშვნელოდ იქერცლება.
საპროფიტიას იწვევს ერითრაზმა, პიედრა, ტრიქომიკოზი და პიტირიაზი.
მიკოზი
მიკოზი სოკოვანი პათოლოგიაა, რომელიც, თავის მხრივ, 3 ქვეკატეგორიად იყოფა და შესაბამისად მიმდინარეობს:
1. კანისა და მისი დანამატების მიკოზები;
2. კანისა და შინაგანი ორგანოების მიკოზები;
3. ობის სოკოთი გამოწვეული დაავადებები.
კანისა და მისი დანამატების მიკოზები
მათ დერმატომიკოზებს უწოდებენ, რომლებსაც ძაფისებრი სოკოები: ტრიქოფიტია, ეპიდერმოფიტია, მიკოსპორა და ფავუსი - იწვევენ. ამ ჯგუფს მიაკუთვნებენ ტერფისა და ფრჩხილის მიკოზებს.
სოკოებით გამოწვეულ ცვლილებათა ინტენსივობას დიდწილად განსაზღვრავს პაციენტის წინასწარი განწყობა სოკოვანი დაავადებების მიმართ, გამომწვევის ვირულენტობა, დაზიანებული უბნების მდგომარეობა და ლოკალიზაცია. მაგალითად, სოკო, რომელიც გლუვ კანს მსუბუქად აზიანებს და ე.წ. ზედაპირულ ტრიქოფიტიას იწვევს, თმიან უბნებზე უფრო მაღალი ვირულენტობით გამოირჩევა, ღრმად აზიანებს კანს და მისი იერ-სახის ცვლილებასა და დაჩირქებას იწვევს.
კანისა და შინაგანი ორგანოების მიკოზები
კანისა და შინაგანი ორგანოების მიკოზებს სრულიად განსხვავებული კლინიკური სურათი ახასიათებთ. კანსა და შინაგან ორგანოებს აზიანებენ ძაფისებრი სოკოები: აქტინომიკუსი და სპოროტრიქონი, ჩხირისებრი სოკოები: ბლასტომიკუსი და ქრომობლასტომიკუსი, კოკციდია, კანდიდა. ისინი მცენარეული წარმოშობისანი არიან და ადამიანისგან ან ცხოველისგან ადამიანს არ გადაედებიან, სხეული ამ სოკოებით გარემოდან ბინძურდება. დაავადება უმთავრესად ტერფებზე ლოკალიზდება. იშვიათად ზიანდება შინაგანი ორგანოები და ყალიბდება ვისცერული მიკოზი.
ობის სოკოთი გამოწვეული მიკოზი
ობის სოკოთი გამოწვეული მიკოზი დიდი მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. მის განვითარებაში მთავარ როლს ასრულებენ ე.წ. ველური ობის სოკოები, რომლებსაც უკანასკნელ ხანს უფრო და უფრო ხშირად ვხვდებით. ასეთები არიან ჰემისპორია, კლადიოსი, აკრემონისი, მონოსპორიოსი. სოკოთი გამოწვეულ დაავადებებს შორის ყველაზე მეტად დერმატომიკოზებია გავრცელებული.