ბილიარული დისკინეზია
ზოგჯერ კი ოდის სფინქტერს – პატარა მომჭერ კუნთს, რომელიც მდებარეობს ნაღვლის სადინარის წვრილ ნაწლავთან შეერთების ადგილზე. ფუნქციური დაავადება არის ორგანოს ან მისი კუნთების ფუნქციონირების დარღვევა ანატომიური (აგებულების) ცვლილებების არარსებობისას. ნაღვლის ბუშტისა და სანაღვლე გზების ფუნქციური დაავადება განსხვავდება სანაღვლე გზების მექანიკური ბლოკადისაგან (დახშობისაგან), რაც კენჭით ან სიმსივნით შეიძლება იყოს გამოწვეული.
ბილიარული დისკინეზიისას ნაღვლის ბუშტი და სანაღვლე გზები სათანადოდ ვეღარ ასრულებენ თავიანთ ძირითად ფუნქციას – წვრილ ნაწლავში საკვების მოხვედრისას ნაღვლის ბუშტი სათანადოდ ვერ იკუმშება და/ან ოდის სფინქტერი ვერ დუნდება, რის გამოც ნაწლავში ნაღვლის წვენის გადადინება ფერხდება. ამ დარღვევის მიზეზი შეიძლება იყოს ნაწლავში საკვების მოხვედრისას ნაღვლის ბუშტის შეკუმშვისა და ოდის სფინქტერის მოდუნების ხელშემწყობი ჰორმონული სიგნალების აღმოცენების დარღვევა, ამ სიგნალების „მიმღები“ ნერვების ან მათზე მორეაგირე კუნთების ფუნქციის ცვლილება. მიუხედავად თანამედროვე მედიცინის მიღწევებისა, ძნელი სათქმელია, ჩამოთვლილი მიზეზებიდან რომელია პირველი და წამყვანი, მაგრამ საბოლოო შედეგი არის ნაღვლის ბუშტიდან ნაწლავში ნაღვლის გამოყოფის დარღვევა.
რა ცვლილებებს იწვევს ბილიარული დისკინეზია
როცა ნაღველი ბუშტიდან სათანადოდ ვეღარ გადაედინება ნაწლავში, ის გუბდება და იწვეევს ბუშტის გადავსებას, გადიდებას. შეგუბებული ნაღველი შეიძლება დაინფიცირდეს, აღმოცენდეს ნაღვლის ბუშტის ანთება (ქოლეცისტიტი), ტკივილი.
პაციენტს შეიძლება აღენიშნებოდეს გადრამავალი ტკივილი მუცლის ზედა ნაწილში, გულისრევა. ეს სიმპტომები განსაკუთრებით ხშირია საკვების მიღების შემდეგ, როცა ნაღვლის ბუშტი იკუმშება, რათა იქ არსებული წვენი წვრილ ნაწლავში გადაედინოს. ასეთ ტკივილს ნაღვლის ანუ ბილიარულ კოლიკას უწოდებენ. ამასთან ერთად წვრილ ნაწლავში ნაღვლის წვენის დეფიციტი შეიძლება გახდეს მუცლის შებერვის, ყურყურის, გულისრევის, ღებინების, მონელების დარღვევის მიზეზი. უკანასკნელი განსაკუთრებით თვალში საცემია ცხიმიანი საკვების მიღებისას.
ჩვეულებრივ, ითვლება, რომ ნაღვლის ანუ ბილიარულ კოლიკას თითქმის ყოველთვის ნაღვლის ბუშტის კენჭები (კონკრემენტები) იწვევენ. თანდათან ნათელი ხდება, რომ ყოველთვის ასე არ არის. სულ უფრო მზარდია შემთხვევები, როცა ნაღვლის ბუშტის მხრივ ჩივილების მიზეზი სწორედ ბილიარული დისკინეზიაა – დაავადება, რომელიც ხშირია უფროსი ასაკის ბავშვებსა და მოზრდილებს შორის.
ვის ემართება ბილიარული დისკინეზია
ნაღვლის ბუშტისა და სანაღვლე გზების ფუნქციური დაავადებების შესწავლას ბოლო წლების განმავლობაში დაეთმო განსაკუთრებული ყურადღება. ამის გამო ძნელი სათქმელია, ის უფრო გახშირდა თუ უბრალოდ, სათანადო აქცენტის გამო უფრო ხშირად დგინდება დიაგნოზი. ასევე უცნობია, ემუქრება თუ არა დაავადება უფრო მეტად ადამიანთა გარკვეულ კატეგორიას, მაგრამ ნათელია, რომ სიმსუქნე და დიაბეტი ზრდის მის რისკს.
კარგადაა ცნობილი, რომ სიმსუქნისას მეტაბოლიზმი ანუ ნივთიერებათა ცვლა სხვადასხვა მექანიზმით ირღვევა. ეს იწვევს ცხიმის დაგროვებას ორგანოებში და ქრონიკულ ანთებას აძლევს ბიძგს. ორივე ფაქტორი არღვევს ნაღვლის ბუშტის მოტორიკას (მოძრაობას). უძრავი ნაღველი ილექება, სქელდება, ვითარდება ე. წ. „სლაჯი“, ყალიბდება კენჭები. სიმსუქნე რომ ნაღვლის ბუშტის კენჭების რისკფაქტორია, კარგადაა ცნობილი. არ არის გამორიცხული, კენჭი მეორადად ყალიბდებოდეს ბილიარული დისკინეზიის ფონზე.
ბილიარული დისკინეზიის სიმპტომები
პაციენტთა დიდი ნაწილი ტკივილსა და დისკომფორტს გრძნობს ნაღვლის ბუშტის საპროექციო არეში – მარჯვენა ფერდქვეშა არესა და მუცლის ზედა ნაწილში. არის სხვა ადგილის ტკივილის შემთხვევებიც – მუცლის შუა ნაწილი, მარჯვენა ბეჭი, ზურგი. შესაძლოა აღინიშნებოდეს გულისრევა და ღებინებაც. ტკივილი ეპიზოდურია, თუმცა შეიძლება გაგრძელდეს რამდენიმე საათამდე. ჩვეულებრივ, ის ძლიერდება 20 წუთის განმავლობაში და შემდეგ თანდათან მცირდება. ეპიზოდები დროდადრო მეორდება, თუმცა ყოველდღიური არ არის. უხშირესად ტკივილი აღმოცენდება კვების, განსაკუთრებით კი ცხიმიანი ან მსუყე საკვების მიღების შემდეგ. სწორედ ამ დროს არის აუცილებელი ნაღვლის ბუშტის შეკუმშვა და ნაღვლის გამოყოფა ნაწლავში. არ არის გამორიცხული ტკივილი იმდენად ძლიერი იყოს, რომ პაციენტმა დაკარგოს ყოველდღიური აქტივობის უნარი, იძულებული გახდეს მიმართოს გადაუდებელი დახმარების დეპარტამენტს.
დისკინეზიის ტიპური სიმპტომები კი შეიძლება ასე ჩამოვაყალიბოთ:
- ტკივილი მუცლის ზედა ნაწილში, მის მარჯვენა ნახევარში;
- ეპიზოდური ტკივილი, რაც აღწევს პიკს;
- მუცლის შებერვა;
- გულისრევა და ღებინება;
- წონის კლება;
გარდა ამისა, პაციენტთა ნაწილს შეიძლება აღენიშნებოდეს:
- თავის ტკივილი;
- სისუსტე;
- კუჭის მჟავა წვენის რეფლუქსი;
- ფუნქციური ფაღარათი ან გაღიზიანებული ნაწლავის სინდრომი;
- შფოთვა ან დეპრესია.
ბილიარული დისკინეზიის დიაგნოზი
ბილიარული დისკინეზიის დიაგნოზის დასადგენად ექიმი კვლევებს ეტაპობრივად (ნაბიჯ-ნაბიჯ) ატარებს.
- უპირველესად, აუცილებელია დადგინდეს, რომ პაციენტს აქვს ბილიარული (ნაღვლის ბუშტსა და სანაღვლე გზებთან დაკავშირებული) და არა სხვა სახის ტკივილი;
- უნდა გამოირიცხოს ნაღვლის ბუშტში კენჭების არსებობა;
- უნდა დადასტურდეს, რომ ნაღვლის ნუშტიდან არ გამოიყოფა ნაღვლის საკმარისი რაოდენობა;
- უნდა დადასტურდეს, რომ სიმპტომები დაკავშირებულია ნაღვლის ბუშტის შეკუმშვასთან;
- უნდა გამოირიცხოს ნაღვლის ბუშტის კუმშვადობის დარღვევა მედიკამენტების ან სხვა ფაქტორების ზემოქმედებით.
დავაზუსტოთ სიმპტომები
დიაგნოზის დადგენის რთული პროცესი იწყება სიმპტომების დაზუსტებით, რათა დადგინდეს ჩივილების კავშირი ნაღვლის ბუშტთან. ბილიარული დისკინეზიის ტკივილისათვის დამახასიათებელია:
- ლოკალიზაცია მუცლის ზედა ნაწილში, უპირატესად მარჯვნივ;
- ტკივილი, რომელიც ეპიზოდურია, 30 წუთამდე გრძელდება და მეორდება;
- ტკივილი, რომლის ინტენსივობაც თანდათან მატულობს და გარკვეულ დონეს აღწევს, ინტენსივობის მიხედვით საშუალოდან ძლიერამდეა;
- ტკივილს არ ამცირებს ღებინება, ნაწლავების მოქმედება, მდებარეობის შეცვლა ან სიმჟავის საწინააღმდეგო საშუალებები;
- აღწერილი ეპიზოდები რეგულარული ხასიათისაა და, სულ მცირე, სამი თვის განმავლობაში გვხვდება.
როცა ამ სიმპტომების ანალიზის შედეგად დაზუსტდება, რომ პაციენტს ბილიარული დისკინეზიისათვის დამახასიათებელი ტკივილი აქვს, ექიმი იწყებს კვლევებს ბილიარული ტკივილის სხვა მიზეზების გამორიცხვის მიზნით. ამისათვის შეიძლება ჩატარდეს:
- სისხლში პანკრეასის და ღვიძლის ფერმენტების აქტივობის განსაზღვრა. მათი მატება შეიძლება მიანიშნებდეს ამ ორგანოების დაავადებებზე ან ნაღვლის შეგუბებაზე.
- მუცლის ღრუს ულტრასონოგრაფია (ექოსკოპია) ნაღვლის ბუშტისა და სანაღვლე გზების დათვალიერების მიზნით. შეიძლება გამოვლინდეს ნაღვლის ბუშტის კენჭები, კედლების გასქელება ან სანაღვლე გზების დილატაცია (გაფართოება).
ნაღვლის ბუშტის ფუნქციის შესწავლა
როცა ნაღვლის ბუშტის ექოსკოპიური მონაცემები და ლაბორატორიული ტესტები ნორმალურია, შემდგომი ეტაპი არის ნაღვლის ბუშტის ფუნქციის შესწავლა. ამ მიზნით ტარდება რადიონუკლიდური სკანირება – ქოლესცინტიგრაფია. პაციენტის ვენაში შეჰყავთ რადიაქტიური იზოტოპით მონიშნული ნივთიერება. ის ნაღველთან ერთად გამოიყოფა და ნაღვლის ბუშტში გროვდება. სპეციალური სკანერი აღრიცხავს ნაღვლის ბუშტში დაგროვილი ნივთიერების აქტივობას. შემდგომ ეტაპზე პაციენტის ვენაში შეჰყავთ ქოლეცისტოკინინი – ჰორმონი, რომელიც იწვევს ნაღვლის ბუშტის შეკუმშვას და ნაღვლის გადადინებას წვრილ ნაწლავში. სკანერით აღირიცხება ნაღვლის ბუშტის გამოსახულების ცვლილება და ნაწლავში ნაღვლის გადადინება. შეკუმშვის პროცესში ექიმი აკონტროლებს ტკივილის აღმოცენებას, საზღვრავს ნაღვლის ბუშტის „განდევნის ფრაქციას“ – განდევნილი ნაღვლის პროცენტულ წილს. თუ განდევნის ფრაქცია 40%-ზე ნაკლებია და პაციენტი არ იღებს პრეპარატს, რომელსაც შეიძლება ასეთი დაქვეითება გამოეწვია, ბილიარული დისკინეზიის დიაგნოზი დადასტურებულად ითვლება.
იშვიათად შეიძლება სპეციალური ენდოსკოპის დახმარებით შეისწავლონ ოდის სფინქტერის მოდუნება სხვადასხვა სტიმულის ზემოქმედებისას. უხშირესად ოდის სფინქტერის დისფუნქციის დიაგნოზი დგინდება ბილიარული სისტემის სხვა დაავადებების გამორიცხვისას.
სამწუხაროდ, ბილიარული დისკინეზიის დიაგნოზის დადგენა მარტივი არ არის და განვითარებულ ქვეყნებშიც კი, ხშირად დასტურდება, როცა ნაღვლის ბუშტის ამოკვეთის შემდეგ პაციენტს კვლავ აქვს შემაწუხებელი სიმპტომები.
როგორ მკურნალობენ ბილიარულ დისკინეზიას
არ არსებობს იმის დამადასტურებელი ფაქტები, რომ სანაღვლე გზების დისკინეზია შესაძლოა თავისთავად უკუგანვითარდეს. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ბილიარული დისკინეზიის დიაგნოზის დასადგენად აუცილებელია სიმპტომები, სულ მცირე, 3 თვის განმავლობაში აღინიშნებოდეს. ბუნებრივია, რომ არავის აქვს სურვილი, ამ დროის განმავლობაში ტკივილი ითმინოს. შესაბამისად, შეუძლებელია ზუსტი პასუხი კითხვაზე, არის თუ არა ბილიარული დისკინეზია თავისთავად განკურნებადი მდგომარეობა. ასე რომც მოხდეს, ესე იგი, რაღაც გარდამავალი ფაქტორებით გამოწვეული მოტორიკის მოშლა იყო და არა ბილიარული დისკინეზია.
სადღეისოდ ბილიარული დისკინეზიის მკურნალობის ეფექტურ მეთოდად ითვლება ქოლეცისტექტომია – ნაღვლის ბუშტის ამოკვეთა. ლაპაროსკოპიული ქირურგიის განვითარების წყალობით აღნიშნული ოპერაცია თანამედროვე ეტაპზე ე. წ. მინიინვაზიურ ქირურგიულ პროცედურად ითვლება – ოპერაციული ტრავმა შემცირებულია, ჭრილობა პატარაა, პაციენტი მალე ეწერება შინ. პაციენტების ცხოვრების ხარისხი ნაღვლის ბუშტის არარსებობის გამო არ უარესდება, გამომუშავებული ნაღველი პირდაპირ გადაედინება წვრილ ნაწლავში.
როცა დგინდება ოდის სფინქტერის მოტორული აქტივობის დარღვევა, ენდოსკოპიური პროცედურით ტარდება სფინქტერის გაფართოება ან „გახსნა“. ჩვეულებრივ, პროცედურა ტარდება მაშინ, როცა ნაღვლის ბუშტის ამოკვეთის შემდეგ პაციენტს მაინც აქვს სიმპტომები. შესაძლოა აღმოცენდეს შეკითხვა – რატომ უნდა ამოიკვეთოს ნაღვლის ბუშტი, თუ პაციენტს აქვს ოდის სფინქტერის დისფუნქცია? აშკარაა, რომ მოტორიკის დარღვევა იშვიათად შემოიფარგლება მხოლოდ სფინქტერით და როგორც წესი, მას თან ახლავს ნაღვლის ბუშტის კუმშვადობის დარღვევაც.
ბილიარული დისკინეზია ბავშვთა და მოზარდთა ასაკში
ლიტერატურული მონაცემების თანახმად, მოზრდილებისაგან განსხვავებით, ბილიარული დისკინეზიის სადიაგნოზო კრიტერიუმები პედიატრიულ პაციენტთა შორის შეთანხმებული არ არის. ამავე დროს ბავშვთა და მოზარდთა შორის აღნიშნული დიაგნოზის გამო ჩატარებული ქოლეცისტექტომიების სიხშირე სულ უფრო იზრდება. არსებული შეხედულებების თანახმად, სპეციალისტები არ ეთანხმებიან ქოლეცისტოგრაფიის (ქოლესცინტიორაფიის) მონაცემების საფუძველზე ოპერაციული მკურნალობის გადაწყვეტილების მიღებას. ბილიარული დისკინეზიის დიაგნოზით პედიატრიულ პაციენტთა მნიშვნელოვანი ნაწილის მდგომარეობა, ნაღვლის ბუშტის ოპერაციის შემდეგ, შორეულ პერსპექტივაში ისე მკვეთრად არ უმჯობესდება, როგორც მოზრდილთა შემთხვევაში.
საბოლოოდ, შეიძლება ითქვას, რომ პედიატრიული ასაკის პაციენტთა შემთხვევაში:
- ნათლად არ არის ჩამოყალიბებული ბილიარული დისკინეზიის სადიაგნოზო კრიტერიუმები;
- არ არის შემუშავებული ნაღვლის ბუშტის მოტორული აქტივობის (კუმშვადობის) შეფასების სტანდარტული, სარწმუნო მეთოდი;
- ბილიარული დისკინეზიის სიმპტომები ხშირად ემთხვევა ფუნქციური დისპეფსიის სიმპტომებს. უკანასკნელი არის საჭმლის მომნელებელი სისტემის მხრივ ჩივილების არსებობა მაშინ, როცა სხვადასხვა კვლევით რაიმე ცვლილება ორგანოთა აგებულებისა და ფუნქციონირების მხრივ არ ვლინდება.
ყოველივე ზემოთქმულის გამო კვლევები პედიატრიულ პაციენტთა შორის ბილიარული დისკინეზიის დიაგნოზის დადგენისა და მკურნალობის მეთოდების დასახვეწად გრძელდება.
ქოლეცისტექტომიის შემდეგ
ადამიანის ორგანიზმს რამდენიმე კვირა სჭირდება, რათა ნაღვლის ბუშტის არარსებობას შეეგუოს. ამ პერიოდის განმავლობაში პაციენტს შეიძლება გაუჭირდეს გარკვეული საკვების მონელება. აღნიშნულის თავიდან ასაცილებლად, ექიმების რჩევით, თავდაპირველად რეკომენდებულია კვების რაციონის გარკვეული ცვლილება – შემწვარ, ცხიმიან საკვებზე უარის თქმა, ბოჭკოთი მდიდარი საკვების შემცირება. რაციონს ნელ-ნელა უნდა დაემატოს პარკოსნები, ბოსტნეული, მარცვლეული მუცლის შებერვის, აირების შემაწუხებელი დაგროვების ასარიდებლად.
არსებული მონაცემების თანახმად, როცა ბილიარული დისკინეზიის დიაგნოზი სწორადაა დადგენილი, შემთხვევათა 90%-ში ქოლეცისტექტომია მკურნალობის ეფექტური მეთოდია. თუმცა, აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ დაავადების დიაგნოზი ყოველთვის ზუსტად დადგენილი არ არის. ასეთ შემთხვევებში აუცილებელია შემდგომი კვლევა ჩივილების გამომწვევი მიზეზების დასადგენად. თუ დიაგნოზი დადასტურებული არ არის, ქოლეცისტექტომია ყოველთვის ეფექტური ვერ იქნება.