ართროზი
დღეს მსოფლიოში ართროზით მილიონობით ადამიანია დაავადებული. ახალგაზრდა პაციენტებს შორის მამაკაცები ჭარბობენ, ხანში შესულებს შორის კი ქალები. 45 წლისთვის ეს დაავადება მოსახლეობის 2%-ს აქვს, 45-დან 64 წლამდე - 30%-ს, 65 წლიდან კი 63-85%-ს. ართროზი ყველაზე ხშირად მტევნისა და ტერფის, ხერხემლის კისრისა და წელის განყოფილებათა სახსრებს (სპონდილოართროზი) აზიანებს, თუმცაღა საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემის დაზიანების სიმძიმის მიხედვით პირველ ადგილს მენჯ-ბარძაყის (კოქსართროზი), მუხლის (გონართროზი), ტერფისა და მხრის სახსრის ართროზები იკავებს. დაავადების შესახებ რევმატოლოგი ნინო ჩრდილელი გვესაუბრება.
- რა არის ართროზის მთავარი მიზეზი?
- ართროზი მექანიკური და ბიოლოგიური ფაქტორების ერთობლივი მოქმედების შედეგია, რომლებიც არღვევენ სახსრის შემადგენელი კომპონენტების ნორმალურ შემადგენლობასა და ფუნქციებს, რაც შესაძლოა ინიცირებული იყოს გენეტიკური, ევოლუციური, მეტაბოლური და ტრავმული ფაქტორებით.
ართროზის დროს ზიანდება სახსრის ყველა ქსოვილი, სასახსრე ხრტილი იწყებს დარბილებას, გათხელებას, გაფაშრებას, ყალიბდება ძვლოვანი წანაზარდები - ოსტეოფიტები და სუბქონდრული კისტები. ყოველივე ვლინდება ართრალგიით - ტკივილით, მოძრაობათა შეზღუდვით, მორეციდივე სინოვიტით, სახსარში მიმდინარე ლოკალური ანთებითი პროცესით.
არსებობს პირველადი და მეორეული ართროზი. იმ შემთხვევაში, თუ ვერ მოხერხდა დაავადების გამომწვევი მიზეზის დადგენა, ართროზი პირველადად ანუ იდიოპათიურად მიიჩნევა,
მეორეულ ართროზს კი აქვს გამომწვევი მიზეზი - იგი ვითარდება ტრავმის, ენდოკრინული ან ნივთიერებათა ცვლის სხვადასხვა ფორმის მოშლილობის შედეგად. დაავადება მულტიფაქტორული და პოლიეტიოლოგიურია. მას სამი ძირითადი დეგენერაციულ-დისტროფიული პროცესი იწვევს: ტრავმა, დისპლაზია და ანთება.
სახსრის ტრავმა ართროზის ყველაზე ხშირი მიზეზია. მეორე ადგილზეა სახსრის დისპლაზია - თანდაყოლილი თავისებურებანი სახსრის ცუდი ბიომექანიკური თვისებების სახით. მესამე ადგილს ანთება იკავებს, რომელიც იწვევს სახსრის ქსოვილთა დაზიანებას და მეორეული ართროზის ჩამოყალიბებას. ყველაზე ხშირად ეს აუტოიმუნური დაავადებების (რევმატოიდული ართრიტი, ინფექციური პროცესით განპირობებული სახსრის ჩირქოვანი ანთება, გამოწვეული სტაფილოკოკით ან სხვა სპეციფიკური ინფექციით: გონორეით, სიფილისით, ტკიპისმიერი ენცეფალიტით და სხვა) დროს ხდება.
- როგორ ვითარდება დაავადება?
- განურჩევლად მიზეზისა, დაავადება ყოველთვის სამ სტადიად მიმდინარეობს.
პირველ, საწყის სტადიაზე სახსრის ქსოვილთა მორფოლოგიური ცვლილებები გამოხატული არ არის. ამ დროს შეცვლილია მხოლოდ სინოვიური გარსის ფუნქცია და სითხის ბიოქიმიური შედგენილობა. სახსარი კარგავს განსაზღვრული დატვირთვისას ჩვეული წინააღმდეგობის უნარს, რასაც თან სდევს ანთება და ტკივილის სინდრომი.
მეორე სტადიაზე უკვე სახსრის ხრტილი ზიანდება. ძვლის სასახსრე ფართობზე ოსტეოფიტები ჩნდება, მეორე სტადია აუცილებლად გადადის მესამეში, რომელსაც ყველაზე მძიმე მიმდინარეობა ახასიათებს; სახეზეა კარგად გამოხატული სახსრის დეფორმაცია, დამოკლებულია მყესები, რაც სახსრის პათოლოგიურ მოძრაობას ან მოძრაობათა მკვეთრ შეზღუდვას - კონტრაქტურას იწვევს. ქრონიკულ ანთებას თან სდევს ქრონიკული ტკივილის სინდრომი. საწყის სტადიაზე კუნთები, რომლებიც სახსრის მოძრაობას განაპირობებს, სუსტდება, მაგრამ უცვლელი რჩება, მეორე სტადიაზე უკვე მათ ფუნქციათა რღვევაც იწყება, მესამეზე კი ისინი ისე ზიანდება, რომ კუნთების შეკუმშვათა ამპლიტუდა და მყესკუნთოვანი კომპლექსის ძვლებზე მიმაგრების წერტილებიც კი იცვლება, რაც კუნთების დამოკლებას, მათ დაჭიმვას და სრულად შეკუმშვის უნარის დაქვეითებას იწვევს.
- კლინიკურად როგორ ვლინდება ართროზი?
- კლინიკური გამოვლინებისთვის დამახასიათებელია შემდეგი სიმპტომები: მექანიკური ხასიათის ტკივილი, დილის შებოჭილობა 30 წუთის განმავლობაში, მოძრაობათა მოცულობის შემცირება და სახსრის ფუნქციურ შესაძლებლობათა დაქვეითება.
პაციენტები აღნიშნავენ სახსარზე მტკივნეული წერტილებისა და შემკვრივებების არსებობას, უჩივიან სახსრების კრეპიტაციას - ხმაურს, ტკივილს მოძრაობისას. ზომიერი ანთება სახსარში დაჭიმულობისა და არასტაბილურობის შეგრძნებას ბადებს.
თუ პაციენტი აღნიშნავს ოსტეოფიტების არსებობას, სახსრების ტკივილს, რომელიც იწყება დღის ბოლოს და ღამის პირველ ნახევარში, აგრეთვე მექანიკური დატვირთვის შემდგომ და მცირდება სახსრის მოსვენებულ მდგომარეობაში გადასვლისას, უკვე შესაძლებელია ართროზზე ეჭვის მიტანა.
თუ თავდაპირველად ტკივილი პერიოდულია, თავს იჩენს მხოლოდ ფიზიკური დატვირთვის შემდგომ და მალე გაივლის, დაავადების პროგრესირების პარალელურად იგი ძლიერდება, აღარც მოსვენებისას ქრება და თავს უკვე ღამის საათებშიც კი იჩენს.
დიაგნოზის დაზუსტებისას მნიშვნელოვანია ისიც, როგორია ტკივილი ღამის განმავლობაში, სიარულისას, ჯდომისას, არის თუ არა დილის შებოჭილობა, ძლიერდება თუ არა ტკივილი 30 წუთის განმავლობაში ფეხზე დგომისას ან რამდენად არის შეზღუდული სიარული ჩვეული დისტანციის გავლისას.
- როგორია დაავადების შედეგი?
- ართროზის შედეგია სახსრის სრული რღვევა, ანკილოზი - სახსრის სრული უმოძრაობა - ან ნეოართროზი - არაბუნებრივი მოძრაობის მქონე სახსრის ფორმირება, რასაც თან სდევს კიდურთა ფუნქციების მოშლა.
- რა ღონისძიებებს მოიცავს ართროზის კომპლექსური მკურნალობა?
- წოლითი რეჟიმი და სამკურნალო ფიზკულტურა ართროზის კომპლექსური მკურნალობის ერთ-ერთი რგოლია. მოგეხსენებათ, მას შემდეგ, რაც სახსრის ხრტილი ელასტიკურობას კარგავს და პაციენტს ეს მოძრაობისას ტკივილს აყენებს, იგი იძულებით იწყებს სახსრის დაზოგვას, ვითარდება ამ სახსრის ჰიპოდინამია, რომელიც, თავის მხრივ, იწვევს კუნთების ლოკალურ ატროფიას და მყესების განლევას.
საწყის ეტაპზე პაციენტისთვის ირჩევა ნეიტრალური მდგომარეობა სახსრის სიმშვიდისა და მაქსიმალური დატვირთვისთვის. სახსრის ზომიერი მოძრაობა იწყება ანთებითი პროცესის და ტკივილის გაქრობისთანავე, არა უგვიანეს 3-5 დღისა. სამკურნალო ფიზკულტურა ერთგვარ პირამიდას მოგვაგონებს, რომლის ფუძეც სახსარში საჭირო ამპლიტუდის მოძრაობის აღდგენა, კუნთების გამძლეობისა და ამტანობის გაზრდა, აერობული ვარჯიშია.
დადგენილია, რომ დაავადების კეთილსაიმედო პროგნოზს დიდად განსაზღვრავს პაციენტის მხრივ შეგნება იმისა, რომ დაავადებული სახსრით უნდა იცხოვროს და იმუშაოს, ეს კი მას იმპულსს აძლევს, შეიცვალოს ცხოვრების ჩვეული რეჟიმი, გადაერთოს ისეთ წესზე, სადაც მაღალი აქტივობა გონივრულად შეეთანხმება სახსრის სწორად დატვირთვის რეჟიმს. მოძრაობის რეჟიმი, ეფექტური, მაგრამ უვნებელი დატვირთვები, აუცილებელი დამატებითი საყრდენი დაავადების სტადიის, ლოკალიზაციისა და მიმდინარეობის თავისებურებათა გათვალისწინებით შეირჩევა ექიმის მიერ, საყრდენ-მამოძრავებელი სისტემის გამოკვლევისა და პაციენტის ფუნქციური მდგომარეობის დადგენის შემდეგ.
მნიშვნელოვანია სანატორიულ-კურორტული მკურნალობაც, რომელიც ნებადართულია მხოლოდ და მხოლოდ დაავადების მიძინების სტადიაზე და სხეულის მასის ინდექსის კონტროლი. ჭარბი წონა ართროზის პროგრესირებას იწევვს. მიჩნეულია, რომ სხეულის მასის 1 კილოგრამით შემცირებისას სახსარზე დატვირთვა 4 კილოგრამით მცირდება.
- სამკურნალო ფიზკულტურაზე არანაკლებია ართროზის მკურნალობისას ფარმაკოთერაპიის როლი. ამაზე რას გვეტყვით?
- რამდენადაც ექიმთან ვიზიტის პირველი მიზეზი ტკივილია, პირველ ადგილზე დგას არასტეროიდული ანთების საწინააღმდეგო პრეპარატები, რომლებიც ინიშნება ტკივილის მოსახსნელად და ანთების ჩასაქრობად. მწვავე ტკივილის ფაზაში, როდესაც ართროზი შესაძლოა გართულდეს სინოვიტით, გამოიყენება კორტიკოსტეროიდების სახსარშიგა ინექციები. სახსრის ფუნქციის შესანარჩუნებლად აუცილებლად ვატარებთ ქონდრომამოდულირებელ თერაპიას, პაციენტებს ენიშნებათ ქონდროპროტექტორები, რომლებიც ძირითადად დაავადების I და II სტადიებზე გამოიყენება.
- რას წარმოადგენს სახსარშიგა ოქსიგენოთერაპია?
- დაავადების გამო სახსარში იქმნება ჟანგბადოვანი უკმარისობა, რაც იწვევს ქსოვილებში დაშლის შუალედური პროდუქტების დაგროვებას. მათი სრული დაშლისთვის აუცილებელია სახსრის ქსოვილში ჟანგბადის დამატებითი შეყვანა. გარდა ამისა, ჟანგბადი აფართოებს სახსრის კაფსულას და სახსარში ერთგვარი განმტვირთველი აიროვანი ბალიშის როლს ასრულებს.
- როდის გამოიყენება ლაზერთერაპია?
- ლაზერთერაპია მკურნალობის ერთ-ერთი ძირითადი მეთოდია, რომელსაც დაავადების ადრეულ სტადიაზე აქვს ანთებასაწინააღმდეგო, ტკივილგამაყუჩებელი და მასტიმულებელი ეფექტი, მოგვიანებით სტადიაზე კი მისი ჩატარება საჭიროა გამოყენების თანმხლები რისკის და სახსარსა და ძვლებზე მანიპულაციების ჩატარების შემდგომი გართულებების შესამცირებლად.
- როდის მიმართავენ სახსრების ენდოპროთეზირებას?
- სახსრების ენდოპროთეზირება ართროზის მკურნალობის ქირურგიული მეთოდია, რომელიც მაშინ ტარდება, როცა სახსრის დაზიანების ხარისხი იმდენად მძიმეა, რომ თერაპიული, კონსერვატიული მეთოდებით მდგომარეობის გამოსწორებას არ ექვემდებარება.
- საკმაოდ ხშირად ართროზის დროს პაციენტები ერთმანეთს სხვადასხვა დიეტის დაცვასა და კვებითი დანამატების მიღებას ურჩევენ. რამდენად საჭიროა ეს რეალურად?
- პირდაპირი ჩვენება ართროზის დროს რაიმე კვებითი დანამატის მიღებისა ან სპეციალური დიეტისა არ არსებობს. მათი მიღება ხდება პაციენტის ასაკობრივი, გარემო ფაქტორების ან პროფესიული აუცილებლობის გათვალისწინებით, ჭარბი წონის საკორექციოდ. მიუხედავად ამისა, მაინც ხდება დაყოფა სახსრებისთვის სასარგებლო და მავნე პროდუქტებად.
სასარგებლო პროდუქტებს შეიძლება მივაკუთვნოთ ღორის ან საქონლის საცივი და ხაში. ხარშვისას ხრტილებიდან, საქონლის და ღორის ფეხებიდან, ყურებიდან, ძვლებიდან კოლაგენი, რომელიც მათ სიმტკიცეს სძენს, გადადის ბულიონში.
ართროზის დროს რეკომენდებულია კალციუმით მდიდარი პროდუქტები, B და C ჯგუფის ვიტამინები.
ალკოჰოლის შემცველი სასმელები, ტრადიციულად, სახსრისა და კუნთოვანი ტკივილის მასტიმულირებელ ფაქტორად არის აღიარებული.
პაციენტებს ხშირად ერთმანეთში ერევათ და ართროზის დროს პოდაგრული ართრიტის შემთხვევაში რეკომენდებულ დიეტას იცავენ, უარს ამბობენ ხორცის ბულიონზე, რაც გაუმართლებელია.
- რას გვეტყვით დაავადების პროფილაქტიკაზე?
- სახსრის ტრავმათა პროფილაქტიკა აუცილებელია. ამისთვის:
- უნდა ვეცადოთ, მთელი სიცოცხლის მანძილზე საკმარისად ვმოძრაობდეთ;
- აუცილებელია ჭარბი წონის მოცილება;
- დროულად უნდა მოხდეს სახსრის შეძენილი თუ თანდაყოლილი ბიომექანიკური დარღვევების კორექცია, მაგალითად, ბრტყელტერფიანობის, კიდურთა ტრავმული დეფორმაციების გამოსწორება, თეძოს ამოვარდნილობების მკურნალობა და სხვა.
იმ პაციენტებისთვის, რომლებიც ართროზით დაავადების რისკ-ჯგუფს შეადგენენ, აქვთ ტრავმა ან სახსრის დისპლაზია, ჭარბი წონა, რეკომენდებულია დოზირებული დატვირთვა, დოზირებული სიარული, ველოსიპედი და ცურვა. სიარული ადამიანის ბუნებრივი ლოკომოციაა, ამიტომ აუცილებელია, სწორედ იგი ვაქციოთ ართროზის პროფილაქტიკის ძირითად საშუალებად.