რას გულისხმობს გენური თერაპია
თუ მშობლების გენების შემთხვევითმა კოქტეილმა ბავშვს ნაცრისფერი თვალებისადმი მიდრეკილება მისცა, ამის შეცვლა აღარ შეიძლება. ჯაჭვის მხოლოდ ერთ ფრაგმენტს, უმცირეს მიკრობზე უფრო მცირეს, შეუძლია გადაწყვიტოს ადამიანის ბედი და „აჩუქოს“ მას მძიმე მემკვიდრეობითი დაავადება.
როგორც ირკვევა, გამოსავალი თვალსაჩინოა – შესაძლებელია „დეფექტური“ გენის ამოღება და ჩანაცვლება სასურველით.
სულ რაღაც 30 წლის წინ ეს ფანტასტიკად მიიჩნეოდა. ახლა კი ასეთი პრეპარატები უკვე ინერგება მედიცინაში.
რა არის გენური თერაპია?
საბოლოოდ, ექიმები და მეცნიერები განასხვავებენ დაავადების სამ ჯგუფს:
1) მემკვიდრული დაავადებები – მარტივად რომ ვთქვათ, ეს არის დაავადებები, რომლებიც გამოწვეულია დნმ-ის თანმიმდევრობის ანომალიებით. მემკვიდრული დაავადების განვითარება პრაქტიკულად არ არის დამოკიდებული გარემოზე, თუმცა, სხვადასხვა ადამიანთან შესაძლოა განსხვავდებოდეს სიმპტომების გამოვლენის ხარისხი. ასეთ დაავადებებს მიეკუთვნება სპინალურ-კუნთოვანი ატროფია, მუკოვისციდოზი, ჰემოფილია და ა. შ.
2) მულტიფაქტორული დაავადებები – ისინი ეფუძნება გენეტიკური და გარემო ფაქტორების ურთიერთქმედებას. გენეტიკურმა ფაქტორებმა შეიძლება გამოიწვიოს დაავადება გარკვეული გარეგანი ფაქტორების გავლენით. მაგალითად, თუ ძილის რეჟიმი ან კვება დიდი ხნის განმავლობაში ირღვევა. ამ ტიპის დაავადებებს მიეკუთვნება შაქრიანი დიაბეტი, არტერიული ჰიპერტენზია, ბრონქული ასთმა და სიმსუქნის ზოგიერთი ფორმაც კი.
3) დაავადებები, რომლებიც წარმოიქმნება მხოლოდ გარე ფაქტორების გავლენით, ანუ ინფექციები, დაზიანებები და ა. შ. გენეტიკურმა ფაქტორებმა შეიძლება გავლენა მოახდინოს დაავადების მიმდინარეობაზე, გამოჯანმრთელების სიჩქარეზე და ა. შ.
100-წლიანმა გენეტიკურმა კვლევამ განაპირობა მე-20 საუკუნის ბოლოს მრავალი დაავადების მემკვიდრეობითი ხასიათის აღმოჩენა. გენური თერაპია გამოიყენება ან იგეგმება პირველი ორი ჯგუფის დაავადებათა სამკურნალოდ.
გენური თერაპია არის დაავადებათა მკურნალობის მეთოდი, რომელიც გულისხმობს პაციენტისთვის ჯანსაღი გენების შეყვანას დაზიანებული გენების ჩანაცვლების მიზნით.
ჯერჯერობით გენური თერაპია იშვიათად გამოიყენება, ამიტომ გენეტიკური დაავადებების თერაპია მხოლოდ სიმპტომურ შემსუბუქებას გულისხმობს. აქ მთავარი პრინციპია მძიმე შედეგების დადგომის გადავადება ორგანიზმში გარკვეული პროცესების დათრგუნვით.
მაგალითად, ამიოტროფიული გვერდითი სკლეროზი (აგს) გავლენას ახდენს თავის ტვინისა და ზურგის ტვინის მოტორულ ნეირონებზე. აგს თავს იჩენს ზრდასრულ ასაკში და სწრაფად ვითარდება – 2-3 წელიწადში დაავადებამ შეიძლება გამოიწვიოს სიკვდილი. დროთა განმავლობაში, უარესდება ყველა კუნთის ფუნქციობა, მათ შორის, სუნთქვასა და ყლაპვაში მონაწილე კუნთების. დაავადების განვითარების მნიშვნელოვნად შენელებას ხელს უწყობს პრეპარატი „რილუზოლი“. მას შეუძლია გაზარდოს დრო შეუქცევადი ცვლილებების (შედეგების) დაწყებამდე. ის კონკრეტულად მოქმედებს ნეირონებზე, მაგრამ არ მოქმედებს „დეფექტურ“ გენზე.
მსგავსი მედიკამენტები არსებობს ზოგიერთი სხვა მემკვიდრული დაავადებისთვისაც, მაგრამ ისინი მხოლოდ ანელებენ გენის მუტაციის უარყოფით შედეგებს. შესაბამისად, არ შეიძლება საუბარი სრულ განკურნებაზე.
გენური თერაპია ძალიან ახალგაზრდა სფეროა და, სამწუხაროდ, ჯერჯერობით შეუძლებელია იმის თქმა, არის თუ არა დეფექტური გენის ჩანაცვლების მეთოდები (გზები) სრულად უსაფრთხო. თუმცა, უკვე არსებობს წარმატებული მაგალითები.
მაგალითად, 2019 წლიდან აშშ-სა და ევროპაში გამოიყენება პრეპარატი „ზოლგენსმა“ (ძოლგენსმა) სპინალურ-კუნთოვანი ატროფიის გენური თერაპიისთვის. ეს დაავადება თანდათანობით იწვევს კუნთების სრულ ატროფიას. მკურნალობის გარეშე, ადამიანს არ შეუძლია არც ყლაპვა და არც სუნთქვა.
ერთმა ინიექციამ შეიძლება გადაარჩინოს ბავშვი აღნიშნული დაავადებისგან.
2021 წლის დეკემბერში პრეპარატი რუსეთშიც დარეგისტრირდა. ერთმა ინიექციამ შეიძლება ადამიანი გადაარჩინოს ამ დაავადებისგან. პრეპარატმა აჩვენა ეფექტურობა 2 წლამდე ასაკის ბავშვებთან დანიშვნისას და თუ პრეპარატს შეიყვანენ 6 თვემდე, მაშინ არსებობს შესაძლებლობა, რომ შედეგები მინიმალური იყოს.
როგორ მუშაობს გენური თერაპია
დნმ-ს ხშირად ადარებენ პროგრამულ კოდს. ერთმა ნიშანმა შეიძლება გააკეთოს ის, რომ პროგრამამ უბრალოდ არ იმუშაოს. შეცვალეთ ეს ნიშანი სწორით – და ყველაფერი ისე იმუშავებს, როგორც საჭიროა – აცხადებენ გენეტიკოსები.
მაგრამ როგორ უნდა შეიცვალოს დნმ-ის ნაწილი ცოცხალ ადამიანში?
მსოფლიოში არის მიკრობები, რომლებსაც შეუძლიათ საკუთარი გენომის ინტეგრირება (ჩანერგვა) სხვა ორგანიზმების უჯრედების დნმ-ში – ეს არის ვირუსები. ბოლო 30 წლის განმავლობაში მეცნიერები აქტიურად ცდილობენ ვირუსების „მოთვინიერებას“. გენური თერაპია სწორედ ერთ-ერთი ამ მეთოდთაგანია.
ზოგიერთ ვირუსს შეუძლია ადამიანის სხეულის უჯრედებში შეღწევა და საკუთარი ფრაგმენტების ინტეგრირება მასპინძელი უჯრედების დნმ-ის მონაკვეთებში. ასე ავსებენ ისინი პროგრამულ კოდს, რის შემდეგაც უჯრედი ხდება „ქარხანა“ ახალი ვირუსების წარმოებისთვის, რომლებიც სულ უფრო მეტ მეზობელ უჯრედს აინფიცირებენ.
მეცნიერებმა სცადეს გამოეყენებინათ ასეთი ვირუსები და მათი ცილოვანი გარსის ნაწილები ორგანიზმში დნმ-ის სასურველი თანმიმდევრობის მისაწოდებლად. ამისათვის ადამიანის დნმ-ის ნიმუშებში ნერგავენ გენის სასურველ თანმიმდევრობას და ინტრავენურად შეჰყავთ რეტროვირუსული ვექტორის გამოყენებით. ეს უკანასკნელი არის უსაფრთხო ვირუსი, რომელიც სპეციალურად ამ მიზნისთვის არის ადაპტირებული.
1990 წელი – პირველი გენური თერაპიის წელი
გენური თერაპიის პირველი პაციენტი იყო აშანტი დესილვა, რომელსაც ორი წლის ასაკში დაუდგინეს მძიმე კომბინირებული იმუნოდეფიციტი. ვირუსის შუამავლობით გენის გადაცემის ოპერაცია მას 4 წლის ასაკში ჩაუტარდა. ამის შემდეგ საჭირო გახდა დამატებითი ოპერაციები და პროცედურები, მაგრამ გოგონამ შეძლო სრულფასოვანი ცხოვრება. მკურნალობა ტარდებოდა ამერიკელი გენეტიკოსის უილიამ ანდერსონის ხელმძღვანელობით, რომელსაც მოგვიანებით გენური თერაპიის მამას უწოდებდნენ.
რისი განკურნებაა შესაძლებელი გენური თერაპიით?
გენური თერაპია 21-ე საუკუნის მედიცინაა, ამიტომაც ჯერ არ არსებობს გრძელვადიანი კვლევის მონაცემები. თითქმის ყველა პაციენტი ბავშვია, ზოგი უკვე მოზარდი გახდა და მხოლოდ რამდენიმეა ახლა ზრდასრული. თითქმის ყველა შემთხვევა სამეცნიერო კვლევაა და ექიმები აგრძელებენ დაკვირვებას. ასეთი მცირე ნიმუშებითა თუ მაგალითებით ძნელია შორს მიმავალი დასკვნების გაკეთება.
მემკვიდრული დაავადებების ჩამონათვალი ძალიან დიდია, ამიტომ კვლევები ამ მიმართულებით არ წყდება. ამჟამად გენური თერაპიის რამდენიმე ასეული ახალი პრეპარატი შემუშავების პროცესშია. გარკვეულწილად ჩვენ ვხედავთ რევოლუციას მედიცინაში!
გენომი შეკვეთით
2015 წელს მსოფლიო შოკში ჩავარდა იმ სიახლით, რომ ამერიკელმა ელიზაბეტ პერიშმა ჩაატარა ექსპერიმენტი საკუთარ თავზე იმ წამლის ინიექციით, რომელსაც თეორიულად შეეძლო დაბერების არიდება. 2018 წელს კი ჩინელმა ექიმმა ჰე ცზიანკუიმ აღწერა, თუ როგორ შეცვალა ადამიანის ემბრიონების გენომები ისე, რომ ისინი გამხდარიყვნენ იმუნური აივ ინფექციის მიმართ, რომლის დიაგნოზიც დაუსვეს მათ მამას.
ორივე ეს საქმე საორჭოფოა, რადგან მათ არ ახლდა სამეცნიერო პუბლიკაციები, არამედ მხოლოდ ფაქტობრივად იყო წარმოდგენილი მედიის საშუალებით.
ასეთი სიახლეების გაცნობისას, ადამიანებს უჩნდებათ ცდუნება „ფოტოშოპში“ დაამუშავონ თავიანთი გენომი ან შეაგროვონ შვილების დნმ-ი, როგორც კონსტრუქტორებმა. რა თქმა უნდა, საუკეთესო მიზნებისთვის. მაგრამ ეს ბადებს უამრავ ეთიკურ შეკითხვას და საზოგადოებას ამ დროისთვის არ აქვს მასზე მკაფიო პასუხები. მაგალითად, დიდი ხნის განმავლობაში აკრძალული იყო ექსპერიმენტები ადამიანის ემბრიონებზე – ემბრიონის გაზრდა მხოლოდ 14 დღემდე იყო შესაძლებელი. მაგრამ 2021 წელს, ღეროვანი უჯრედების კვლევის საერთაშორისო საზოგადოებამ (ISSCR) დაუშვა ინდივიდუალური გადაწყვეტილებების მიღება ამ პერიოდის შემდეგ ექსპერიმენტების გაგრძელების შესახებ თითოეულ კონკრეტულ შემთხვევაში.
სადღეისოდ ისიც კი გაურკვეველია, რომელი გენი გადაეცემათ იმათ შვილებს, ვინც იღებდა გენური თერაპიისთვის დამტკიცებულ პრეპარატებს. რომ აღარაფერი ვთქვათ კოსმეტიკური გენური თერაპიის შესახებ.
დღეს ადამიანებს აქვთ შესაძლებლობა, გაიგონ, რომ ისინი არიან გენეტიკურად წინასწარგანწყობილნი ამა თუ იმ დაავადებისადმი, ანუ ატარებენ კონკრეტული დაავადებების მაკოდირებელ გენებს, იმ დაავადებების, რომლებიც შესაძლოა გამოვლინდეს ზრდასრულ ასაკში, ან საფრთხეს უქმნის მათ მომავალ შვილებს.
მემკვიდრული დაავადებების განვითარებისა და გადაცემის რისკის არიდება შესაძლებელია გენეტიკური ტესტების დახმარებით.
