მარიკა დვალი

იმ ბავშვების რაოდენობა, რომლებიც ჰიპერრეაქტიულები არიან, უჭირთ ერთ ადგილზე ჯდომა, ყურადღების კონცენტრირება და შემდეგ სკოლაში “ზარმაცის” იარლიყი მიეწებებათ ხოლმე. არსებობს თუ არა რაიმე კავშირი ამ ორ მოვლენას შორის? მოდი, გავეცნოთ ფსიქოლოგთა აზრს.

ბავშვის ფსიქიკური და ინტელექტუალური განვითარების დონე მისი თამაშის უნარის განვითარების დონით განისაზღვრება. სულ ცოტა, შვიდ წლამდე თამაში ბავშვის ძირითადი აქტივობაა. მართალია, თამაშის სურვილი ბავშვს გარდატეხის ასაკამდე გაჰყვება, მაგრამ ის, სულ ცოტა, შვიდ წლამდე დომინანტური უნდა იყოს. სწორედ თამაშის დროს ითვისებს ბავშვი მორალურ პრინციპებს, თამაშის დროს ყალიბდება მისი წარმოდგენა სამყაროზე, ურთიერთობა თანატოლებთან. ერთი შეხედვით, ამ მხრივ პრობლემა არ არსებობს, არც ერთი მშობელი არ ართმევს პატარა ბავშვს თამაშის შესაძლებლობას, მაგრამ მოდი დავფიქრდეთ: არის თუ არა თამაში თანამედროვე პატარა ბავშვების მთავარი აქტივობა?

თამაში ცივილიზაციის საწყისია. მრავალი მკვლევარი აღიარებს, რომ განვითარების დაბალ საფეხურზე მდგომ საზოგადოებებში პატარა ბავშვებს მეტისმეტად ადრე რთავენ უფროსების შრომით საქმიანობაში. საზოგადოებრივი ურთიერთობების შემეცნება ხდება უფროსების ქმედებების იმიტაციით და ოჯახის სხვა წევრების საქმიანობაში თანდათანობითი ჩართვით.

სამწუხაროდ, თანამედროვე სამყაროში თამაშის პოზიცია შესუსტდა - ის აღარ არის პატარა ბავშვების უმთავრესი საქმიანობა. ეს ცვლილება სულაც არ არის განპირობებული თანამედროვე ბავშვების ფსიქოლოგიური განსხვავებით; უბრალოდ, აქტიურ თამაშს თანდათან ჩაენაცვლება პასიური, რაშიც ბრალი მიუძღვით ულტრათანამედროვე მულტიმედიურ საშუალებებს და ადრეულ სწავლას. უფრო და უფრო ვრცელდება მცდარი აზრი, რომ ბავშვის განვითარება მხოლოდ მისთვის რამის სწავლებაა და არა თამაშის ხელშეწყობა.

• რითია ცუდი ადრეული განვითარება?

რას გვიქადის თამაშის სწავლით ჩანაცვლება, რასაც ახლა ადრეულ განვითარებას უწოდებენ?

დაახლოებით 5-6 წლამდე ყველა ბავშვისთვის დომინანტურია თავის ტვინის მარჯვენა ნახევარსფერო. სწორედ ის განაგებს შემოქმედებით ნიჭს, ფანტაზიას, ხატოვან აზროვნებას, ემოციებს. ის საკმაოდ სწრაფად მოქმედებს. როცა ნაადრევად ვიწყებთ პატარა ბავშვის განსწავლას, ჩვენ ვარღვევთ თავის ტვინის მარჯვენა ნახევარსფეროს ბუნებრივ განვითარებას. ამ დანაკლისის კომპენსაცია მოზრდილ ასაკში შეუძლებელია.

თავის ტვინის მარცხენა ნახევარსფერო პასუხს აგებს ლოგიკურ აზროვნებაზე, ვერბალურ სფეროზე, სიტყვებით (ასოებით, ციფრებით, სქემებით და ა. შ.) ოპერირებაზე. მას შედარებით ნელი მოქმედება ახასიათებს. სწავლების მეტისმეტად მცირე ასაკში დაწყებით მშობლები ასტიმულირებენ თავის ტვინის მარცხენა ნახევარსფეროს ნაადრევ განვითარებას, რაც მარჯვენა, შემოქმედებითი ნახევრის დაზიანების ხარჯზე ხდება. სკოლამდელ ასაკში ყველა ბავშვში სწორედ ხატოვანი აზროვნება დომინირებს, ბავშვს მხოლოდ თვალსაჩინოდ შეუძლია იაზროვნოს.

რა ხდება, როცა უფროსები ბუნებრივი პროცესების მიმდინარეობაში ერევიან?

როგორც უკვე აღვნიშნეთ, სწორედ თავის ტვინის მარჯვენა ნახევარსფერო მართავს ემოციურ სფეროს. თუ მას სათანადო ყურადღება არ დაეთმო, ბავშვის ემოციები და გრძნობები მწირი ხდება, შეგრძნებები და განცდები ღარიბდება, ან პრიმიტიულად გამოიხატება, ან საერთოდ ქრება. უკანასკნელი შემთხვევა ყველაზე მოკლე გზაა რთულ ნერვულ დაავადებებამდე.

ადრეულ სწავლებას მივყავართ აგრესიამდე, ყურადღების დეფიციტის სინდრომამდე, იმპულსურობამდე, დაუმორჩილებლობამდე. ეს ყველაფერი ემოციური სფეროს განუვითარებლობის შედეგია.

როგორც ითქვა, მარცხენა (ლოგიკური) ნახევარსფერო ნელა მოქმედებს. ამასთან, ვერბალური სფერო სკოლამდელ ასაკში დომინანტური არ არის. სწავლებისას უფროსები გამუდმებით აჩქარებენ ბავშვს - მოითხოვენ, სწრაფად დაიმახსოვროს, სწრაფად უპასუხოს შეკითხვებს, სწრაფად ოპერირებდეს ნიშნებით. ამ დროს გრძელი გზა, რომელსაც საკუთარი აზროვნებითი ოპერაციების გამოყენებით უნდა გადიოდეს ბავშვი, მოკლდება და მექანიკურ დამახსოვრებამდე და ინფორმაციის გაცემამდე დადის.

• სხვა საფრთხეები

ადრეული სწავლების თანმხლები კიდევ ერთი საფრთხე ის არის, რომ მშობლებს მოუწევთ ბავშვის კონტროლირება მაშინაც კი, როცა მასწავლებლების როლში თავად არ არიან. ეს იმას გამოიწვევს, რომ ბავშვის ფსიქიკის ნორმალური განვითარებისთვის აუცილებელ მშობლის უპირობო სიყვარულს მისი მოლოდინის გამართლებაზე რეაქცია შეცვლის. მშობლები უსაყვედურებენ ან შეაქებენ პატარას სწავლაში მიღწეული წარმატებებისთვის, შეაფასებენ როგორც ზრდასრულ პიროვნებას, მისი მიღწევების შესაბამისად. ბავშვი, რომელიც ვერ შეასრულებს მშობლების მოთხოვნას (წაიკითხოს, დაითვალოს და ა. შ.), თავს უარყოფილად, მშობლებისთვის არასასურველად მიიჩნევს.

ჩვენთვის, უფროსებისთვის, დომინანტური საქმიანობაა შრომა. ამ დროს ჩვენ შედეგზე ვართ ორიენტირებულნი - მოუთმენლად ველით ჩვენი შრომის ნაყოფს. ზოგიერთი სწორედ ასე აფასებს პატარა ბავშვის შრომასაც - ისინი შედეგს ელიან. თამაში კი პროცესია, რომელიც სულაც არ არის ორიენტირებული შედეგზე. სწორედ პროცესია მნიშვნელოვანი ბავშვის განვითარებისთვის და არა მისი შედეგი (მაგალითად, კოშკის სიმაღლე). როცა უფროსები ხელოვნურად ახდენენ ბავშვის ორიენტირებას ქმედებების შედეგზე, ისინი აბრკოლებენ მნიშვნელოვან ფსიქოლოგიურ გარდაქმნებს, რომლებიც მხოლოდ სკოლამდელ ასაკში და მხოლოდ თამაშისას ხდება.

თამაში სპონტანურია, სტიქიური. ის არ მოითხოვს სპეციალურ პირობებს. ამისგან განსხვავებით, სასწავლო აქტივობას ყოველთვის აქვს მოტივაცია. სწორედ მოტივაციის არსებობის შემთხვევაშია სასწავლო ქმედებები ეფექტური.

ახალი ცოდნის შეძენა მხოლოდ მაშინ არის შესაძლებელი, როცა მოსწავლე ამ პროცესის სუბიექტი ხდება. ეს ბუნებრივიცაა - ძალით რამის სწავლება ხომ შეუძლებელია. სკოლამდელ ასაკში კი ასეთი მოტივაცია არ არსებობს. ამის მიზეზი პატარა ბავშვის ფსიქიკის თავისებურებაა.

როგორც ვხედავთ, სკოლამდელი ასაკის პატარების სასწავლო მოღვაწეობას არ გააჩნია მოტივაცია, პროცესი არ არის გამყარებული დადებითი შემეცნებითი ემოციებით. შემდგომ ამან შესაძლოა თვითგანათლების სურვილის დათრგუნვამდე მიგვიყვანოს - ბავშვი სწავლობს ნიშნისთვის, დედის გასახარებლად, ჯილდოსთვის... ყველაზე სამწუხარო კი ის არის, რომ ის დამოუკიდებელი აღმოჩენებით გამოწვეულ სიხარულს ვეღარ განიცდის.