სისხლძარღვთა პროთეზები
- ბატონო კოტე, გთავაზობთ, მცირე ისტორიული ექსკურსი მოვაწყოთ თემის ირგვლივ. სად და ვინ გამოიყენა სისხლძარღვების პირველი პროთეზები?
- სისხლძარღვთა ქირურგიის ეპოქა უხსოვარი დროიდან იღებს სათავეს. ძველ ბერძნულ ფრესკებზეც კია აღბეჭდილი სისხლძარღვების გადაკვანძვის, მოწვისა და კიდურთა ამპუტაციის (მისი ერთ-ერთი ეტაპი სისხლძარღვების გადაკვანძვას მოითხოვს) ოპერაციები. ბოლოს და ბოლოს, ომის დროს დაჭრილის პირველი დახმარება სისხლდენის შეჩერებას ითვალისწინებდა, რაც არტერიებისა და ვენების ანატომიის ზედმიწევნით ცოდნას მოითხოვდა.
თანამედროვე სისხლძარღვთა ქირურგიამ მეოცე საუკუნის ოცდაათიანი-ორმოციანი წლებიდან დაიწყო აღმავლობა. სისხლძარღვთა პროთეზირების საკითხზე რენე ლერიში მუშაობდა, თუმცა მსოფლიოში ამ საქმის პიონერად ითვლება დიდი ექიმი და მეცნიერი დებეკი, რომელიც, სხვათა შორის, სამიოდე თვის წინ გარდაიცვალა ასი წლისა. სწორედ მის სახელს უკავშირდება ხელოვნური სისხლძარღვების ეპოქის დასაწყისი. ჩვენში პროთეზირება სამოციან-სამოცდაათიან წლებში დაიწყო. დიდი შრომა გასწია ამ მხრივ პროფესორმა ბოხუამ, რომელიც უმთავრესად ცხოველებისგან იღებდა სისხლძარღვს და ამუშავებდა ხელოვნურ პროთეზებს. სისხლძარღვთა ქირურგიის მამამთავრებს შორის იხსენიებიან გ. ნაცვლიშვილი, ჯ. კანდელაკი...
- რა განსხვავებაა შუნტირებასა და პროთეზირებას შორის?
- საჭიროების შემთხვევაში პროთეზირება შეიძლება პაციენტისავე სისხლძარღვით, უმეტესად - ვენით, ჩატარდეს. არსებობს ხელოვნური პროთეზებიც. შუნტირებასა და პროთეზირებას შორის კი, აი, რა განსხვავებაა: ვთქვათ, ორგანიზმში არსებობს თრომბით დახშული და დაზიანებული სისხლძარღვი. ამ ჩაკეტილი მიდამოს შემოვლითი გზით საკუთარი ან ხელოვნური სისხლძარღვის ჩაკერება შუნტირებაა, ხოლო როცა ამ დაზიანებულ ადგილს ამოკვეთ და მის მაგივრად ჩასვამ ხელოვნურ ან პაციენტისავე სისხლძარღვს - ეს უკვე პროთეზირებაა. რა თქმა უნდა, აორტასა და სისხლძარღვთა დიდ მაგისტრალებზე საკუთარი ვენის ჩაკერება ვერ მოხერხდება, აქ მხოლოდ ხელოვნურ პროთეზებს იყენებენ. შედარებით წვრილ - ერთ სანტიმეტრამდე დიამეტრის სისხლძარღვისთვის შესაძლოა გამოყენებულ იქნეს აუტოვენა ("აუტოს" - ლათ. საკუთარი) და გაკეთდეს პროთეზირება ან შუნტირება, ერთ სანტიმეტრზე მეტი დიამეტრის სისხლძარღვებითვის კი მხოლოდ ხელოვნური მასალის პროთეზები გამოიყენება.
- რა მასალისგან ამზადებენ პროთეზებს? უვნებელია თუ არა ისინი ორგანიზმისთვის?
- პროთეზებს პოლიმერული ძაფებისგან წნავენ. ხელოვნური პროთეზები ორგანიზმისთვის სრულიად უვნებელია. პროთეზირება უკვე აღარ არის ისეთი პრობლემა, როგორიც წარსულში იყო, მაგალითად, წინათ ჩააკერებდი პროთეზს და იწყებოდა გართულებები. ახლა პროთეზირება უმტკივნეულოა, პროთეზიც გაცილებით მეტხანს ძლებს. მასზე არც აუტოიმუნური პროცესები მოქმედებს (ანუ ორგანიზმის მიერ მისი მოცილება არ ხდება), არც თრომბები წარმოიქმნება მის შიგნით.
- რომელი დაავადებების დროს ხდება სისხლძარღვების პროთეზირება?
- სისხლძარღვთა პროთეზირებას მიმართავენ უმთავრესად მაობლიტირებელი დაავადებების (სისხლძარღვთა შეზრდის, დახშობის) დროს. ასეთ დროს სისხლძარღვის შიგნით ჩნდება ათეროსკლეროზული ბალთები და სისხლძარღვი ვიწროვდება. საჭირო ხდება მისი პროთეზირება ხელოვნური ან საკუთარი ვენით, იშვიათად - არტერიით. პროთეზირება აუცილებელია ლერიშის სინდრომის დროს, ანუ მაშინ, როცა აორტა და მისი ტერმინალური (ბოლო) ნაწილი ობლიტერაციას განიცდის, ასევე - მუცლის აორტის ანევრიზმის დროს.
ქვედა კიდურის მსხვილი სისხლძარღვების დაზიანებისას ბარძაყ-მუხლქვეშა არტერიის შუნტირებაც ტარდება, თუმცა თუ დაზიანება მუხლის ზემოთაა, პროთეზები მუშაობს კარგად, მუხლს ქვემოთ კი პაციენტის საკუთარ ვენას ვაკერებთ.
ტრავმის დროს პროთეზის გამოყენება არ ვარგა, რადგან ტრავმის მიდამო ყოველთვის ინფიცირებულია და არსებობს გართულების უდიდესი რისკი. რატომ ცდილობენ ქირურგები, უმეტესად პაციენტის საკუთარი ვენა გამოიყენონ? იმიტომ, რომ ინფექცია მას ნაკლებად აზიანებს, ხოლო თუ ხელოვნურ პროთეზზე ინფექციამ მოიკიდა ფეხი - ეს კატასტროფაა. პროთეზი გამოსაცვლელი გახდება.
- ხშირად ხდება ასეთი რამ?
- ერთხელ ჩაყენებული პროთეზი სამუდამოდ რჩება, თუ, რა თქმა უნდა, ინფექცია არ განვითარდა და პაციენტმა დაიცვა ცხოვრების ჯანსაღი წესი. საზოგადოდ, მკითხველმა უნდა იცოდეს, რომ პროთეზირება და შუნტირება წამალი არ არის და ავადმყოფობას არ არჩენს; ეს მხოლოდ ნაწილობრივი გამოსავალია, რომელსაც დაავადების გართულებისას მივმართავთ. პროთეზირების (შუნტირების) მთავარი მიზანია, აღადგინოს თავის ტვინისთვის, ქვემო კიდურებისთვის, გულისთვის, თირკმელებისთვის, მუცლის ღრუს ორგანოებისთვის სისხლის ნორმალური მიწოდება.
სისხლძარღვების ქირურგია მეტად ფაქიზი სფეროა. ხელოვნური პროთეზირება უმთავრესად მაღალორგანიზებული ტექნოლოგიების მქონე საავადმყოფოებში ტარდება. რაიონულ საავადმყოფოებში მას ვერ გააკეთებენ. ამ სახის ოპერაციებს სჭირდება იდეალური სტერილურობა. ანტიბიოტიკების ეპოქამ, ძლიერმა ანტიბიოტიკებმა დიდი როლი შეასრულა გართულებების პროფილაქტიკაში. მათი დამსახურებაა, რომ დღეს პროთეზირების შემდგომი ინფექცია მეტად იშვიათია. არადა, მეოცე საუკუნის ოთხმოციან წლებში გართულებათა პროცენტული მაჩვენებელი ძალიან მაღალი იყო. ძლიერი ანტიბიოტიკების წყალობით ეს პროცესები მართვადი გახდა. გარდა ამისა, დაიხვეწა ტექნოლოგიაც. მაგალითად, გაჩნდა ერთჯერადი იარაღები, უფრო ნატიფი გახდა აპარატურა.
- როდის ხდება პროთეზირება? რა ჩვენებები და უკუჩვენებები აქვს ამ ტიპის ოპერაციებს?
- ყველამ, ექიმმაც და პაციენტმაც, უნდა იცოდეს, - რაც, სამწუხაროდ, საქართველოში არ ხდება, - რომ ქირურგიული ჩარევა არის, ასე ვთქვათ, გამოსავალი გამოუვალი მდგომარეობიდან. ის მაშინ უნდა ჩატარდეს, როდესაც მედიკამენტური მკურნალობა უეფექტოა ან პაციენტს ხელს არ აძლევს ცხოვრების ხარისხი. ახლავე აგიხსნით, რას ვგულისხმობ. ვთქვათ, პაციენტი მწერალია და უმეტესად ზის. მას კონსერვატიული მკურნალობა შვებას ჰგვრის და ეს სავსებით საკმარისია, მაგრამ სხვა პროფესიის მქონე ავადმყოფს, რომელიც ფიზიკურად აქტიურია და ორმოცდაათი მეტრის გავლის შემდეგ საშინელი ტკივილები ეწყება, მედიკამენტური მკურნალობა არ ჰყოფნის, ცხოვრების ხარისხი მისთვის დათრგუნულია. აი, ასეთ დროს ტარდება ოპერაცია. ხოლო აბსოლუტური ჩვენებაა ვითარება, როცა რომელიმე ორგანოს სიკვდილი ემუქრება.
სტატისტიკური მონაცემებით, პროთეზირება ან შუნტირება ავადმყოფთა 15-20 პროცენტს სჭირდება. დანარჩენი მედიკამენტურ მკურნალობას ექვემდებარება.
ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს საზოგადოების სამედიცინო განათლებას, მის კულტურას ანუ იმას, რამდენად მალე მივა ადამიანი ექიმთან. კონსერვატიულ მკურნალობასა და ქირურგიულ მკურნალობას შორის დიდი ზღვარია. თუ პაციენტი ექვემდებარება კონსერვატიულ მკურნალობას და ხელს აძლევს ცხოვრების ასეთი წესი, უმჯობესია, მედიკამენტურ მკურნალობაზე დათანხმდეს, - მოგეხსენებათ, ყოველგვარ ქირურგიულ ჩარევას გარკვეული რისკიც ახლავს, მაგრამ თუ ოპერაციის გარეშე მოსალოდნელ გართულებათა ალბათობა უფრო დიდია, ვიდრე თვითონ ოპერაციის გართულებებისა, რასაკვირველია, ოპერაცია უნდა ჩატარდეს.
რაც შეეხება უკუჩვენებებს: ოციოდე წლის წინათ ხანდაზმული ასაკი პროთეზირების უკუჩვენება გახლდათ, მაგრამ ახლახან სამოცდათვრამეტი წლის ქალბატონმაც გაიკეთა ოპერაცია.
ასე რომ, დღეს ასაკი სისხლძარღვთა პროთეზირების უკუჩვენებად აღარ მიიჩნევა. ეს დამსახურებაა არა ექიმის ტექნიკისა, - ის აქამდეც იყო, - არამედ დახვეწილი პროთეზებისა, მაღალტექნოლოგიური აპარატურისა და, რაღა თქმა უნდა, ოპერაციის შემდგომი მკურნალობისა. პოლიორგანული პრობლემების დროს ან ისეთ ვითარებაში, როცა პაციენტი უიმედოა, ოპერაციისგან თავს ვიკავებთ, თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ ასეთი შემთხვევები იშვიათია. ასევე არ უკეთდება ოპერაცია ინსულტის შემდეგ კომაში მყოფ პაციენტს.
ონკოლოგიურ პაციენტებს წინათ ოპერაციას არ უკეთებდნენ. ამჟამად ეს მიდგომაც შეიცვალა. ადამიანმა დარჩენილი ცხოვრება ხარისხიანად, კომფორტულად უნდა გაატაროს. ასე რომ, ბოლო ხანს ოპერაციის უკუჩვენებათა არეალი საკმაოდ შეიზღუდა.
- ბატონო კოტე, ინსულტი ახსენეთ. ხომ შეიძლება მისი თავიდან აცილება იმავე პროთეზირების მეშვეობით?
- ეს ძალიან საინტერესო საკითხია. თავის ტვინს კვებავს საძილე არტერიები. მათი შევიწროებისას აშკარა სიმპტომები იშვიათია - ასიდან 60-70 შემთხვევაში პაციენტი არაფერს უჩივის. შესაძლოა, შევიწროება ექოსკოპიის დროს შემთხვევით აღმოაჩინონ. ასეთ დროს, თუნდაც არაფერი აწუხებდეს, ავადმყოფმა აუცილებლად უნდა გაიკეთოს ოპერაცია.
საზოგადოდ კი, შემთხვევის იმედით არ უნდა ვიყოთ. როდესაც ადამიანი ორმოცდაათ წელს გადააბიჯებს, წელიწადში ერთხელ უნდა ჩაიტაროს სისხლძარღვების გამოკვლევა. ასეა მთელ მსოფლიოში. ჩვენს ქვეყანაში კი სპეციალისტთან გვიან მიდიან - მაშინ, როდესაც ინსულტი უკვე განვითარებულია, მკვდარი სხეულის ნაწილს კი ვეღარ აღადგენ. არადა, თავდაპირველად, საძილე არტერიების სტენოზის (შევიწროების) სტადიაში, სავსებით შესაძლებელი იყო პაციენტის გადარჩენა სისხლძარღვის პროთეზირებით. ცნობილია, რა ჯდება სტენოზის კონსერვატიული მკურნალობა ადამიანის დაინვალიდების შემთხვევაში და რა ჯდება მისი ოპერაციული მკურნალობა და პროფილაქტიკა. მერწმუნეთ, ეს უკანასკნელი გაცილებით იაფია.
- ზემოთ პროთეზირების შემდგომი ინფექცია ახსენეთ. კიდევ რა გართულება შეიძლება მოხდეს ოპერაციის დროს ან მის შემდეგ? რამდენად ხშირია გართულება და სჭირდება თუ არა პაციენტს პროთეზირების შემდეგ მედიკამენტური მკურნალობა ან გამოკვლევები?
- თანამედროვე მედიცინაში გართულებათა რიცხვი ძალიან შემცირდა, რადგან უკვე შეგვიძლია პროცესის მართვა. წინასწარ ვიცით, სად რა გართულებამ შეიძლება წამოყოს თავი. პროთეზირების შემდეგაც წლები გადის გართულებების გარეშე. მიუხედავად ამისა, ხელოვნურ პროთეზს მაინც სჭირდება ყურადღება. მაგალითად, ყოველთვის არსებობს განსაზღვრულ პირობებში მისი დათრომბვის ალბათობა, ამიტომ პაციენტი მთელი სიცოცხლე უნდა იღებდეს ანტიკოაგულანტებს - ასპირინს, პლავიქსს და სხვა პრეპარატებს, რომლებიც სისხლის შედედებას ამცირებს. ეს მარტივი და არც ისე ძვირია.
მეორე გართულება - როდესაც კეთდება ანასტომოზი ანუ ხელოვნური ან საკუთარი ვენა უერთდება სისხლძარღვს, შეერთების ადგილას დროთა განმავლობაში შესაძლოა გაჩნდეს ათეროსკლეროზული ფოლაქები, ეს ადგილი შევიწროვდეს და თრომბი ჩამოყალიბდეს. ამ პრობლემის თავიდან აცილებაც შეიძლება, ოღონდ ადამიანმა თავს უნდა მიხედოს და წელიწადში ერთხელ მაინც ჩაიტაროს გამოკვლევა. შევიწროება ანუ სტენოზიც მართვადი პრობლემაა - დაინიშნება სათანადო პრეპარატები, რომლებიც ჰიპერპლაზიას შეაჩერებს. ერთი სიტყვით, მთავარია, როგორ მოიქცევა, როგორ მოუვლის თავს თვითონ პაციენტი.
- ბატონო კოტე, ყველასათვის ხელმისაწვდომია თუ არა ამ ტიპის ოპერაციები?
- ეს ძალიან მნიშვნელოვანი საკითხია. მუცლის აორტის პროთეზი ჩვენთან დაახლოებით 1200 დოლარი ღირს. უცხოეთში ლერიშის სინდრომის მკურნალობა, მუცლის აორტის ანევრიზმის ოპერაცია დაახლოებით 25-30 ათასი დოლარი ჯდება. საქართველოში იმავე მომსახურებაში დაახლოებით 5500 ლარს იხდიან. ეს იმიტომ, რომ ჩვენთან ხელფასები ნაკლებია, არ ვიყენებთ ერთჯერად ხელსაწყოებს, თანაც უცხოელი პარტნიორები გვეხმარებიან - პროთეზებს უფრო იაფად გვაძლევენ.
უცხოელებს საინტერესო პოლიტიკა აქვთ: ურჩევნიათ, განვითარებად ქვეყანაში გაგზავნონ საქონელი და თავდაპირველად ნაკლები მოგება ჰქონდეთ, ხოლო შემდეგ, როცა ამ ქვეყნის ეკონომიკა წამოიწევს, მედიცინა მათზე დარჩება მიბმული. ამ პოლიტიკისა და ოპერაციების რაოდენობის ხარჯზე დღეს საქართველოში სისხლძარღვების პროთეზირება შედარებით ნაკლებ ფასად შეიძლება. მართალია, ბევრისთვის ზემოხსებეული თანხაც დიდია, მაგრამ ღვთის წყალობითა და სახელმწიფოს დახმარებით, ამას ხაზგასმით ვამბობ, ამჟამად ფაქტობრივად 70-80%-ს სახელმწიფო და კერძო სადაზღვევო კომპანიები იხდიან. ექიმების, სახელმწიფოსა და სადაზღვევო კომპანიების ასეთი ურთიერთობის წყალობით ადამიანს, რომელსაც შესაძლოა ლუკმაპურის ფული არ ჰქონდეს, დღეს უკვე შეუძლია საკმაოდ ძვირიანი ოპერაცია გაიკეთოს. ეს ცოტა არ არის.
- ბატონო კოტე, წინა შეხვედრისას ბრძანეთ, რომ სისხლძარღვთა ქირურგების კონფერენციაზე აპირებდით გამგზავრებას. ალბათ, ახალი მონაცემებიც გექნებათ...
- ნიცაში გახლდით. იქ ყოველწლიურად ტარდება სისხლძარღვთა ქირურგების კონფერენცია, რომელზეც ყოველთვის განიხილება ნოვაციები. თუ ხუთიოდე წლის წინ შუნტირება-პროთეზირების ოპერაციების 70% ღია წესით ტარდებოდა, ხოლო 30% - ეგრეთ წოდებული უსისხლო მეთოდით, ამჟამად 70% დახურული წესით ტარდება, ხოლო დანარჩენი - ღია წესით. ენდოვასკულარული ქირურგიის ტექნოლოგიები იმდენად წავიდა წინ, რომ თვალის მიდევნებაც კი ჭირს. ეს მაღალტექნოლოგიური პროცესია და მან მართლაც გააძვირა მომსახურება. სიძვირის გამო ეს მეთოდიკა ჩვენთან ჯერ არ დანერგილა. შეადარეთ: ამ ტიპის პროთეზები, რომლებიც სპეციალური იარაღით დახურული წესით შეჰყავთ ბარძაყის ვენიდან და დაზიანებულ ადგილს შიგნიდან ცვლიან, 18 000 ევრო ღირს. ხომ დიდი განსხვავებაა? გარდა ასეთი სიახლეებისა, ამ კონფერენციაზე ხდება სხვადასხვა ქვეყნიდან მომავალი კვლევების შეჯამება და დათვლა, რის საფუძველზეც იძლევიან რეკომენდაციებს და ჰაიდლაინებს.
- დაბოლოს, ბატონო კოტე, რა შეგიძლიათ ურჩიოთ თქვენს პოტენციურ პაციენტებს? როგორ მოიქცნენ ისინი ოპერაციამდე და ოპერაციის შემდეგ?
- მთავარია, საქმე ოპერაციამდე არ მიიყვანონ - დაიცვან ცხოვრების ჯანსაღი წესი. აუცილებელი არ არის, ამისთვის ევროპული ყაიდის კლუბებში იაროს ადამიანმა, - რუსთაველის პროსპექტზე, გნებავთ, სხვაგან ფეხით გავლაც სავსებით საკმარისია. ფეხით სიარული მრავალი დაავადების პროფილაქტიკის საშუალებაა. მედიცინა დიდი ნაბიჯებით მიიწევს წინ, მაგრამ პროფილაქტიკაზე უკეთესი მეთოდი ჯერ ვერ გამოუგონია და ალბათ, ვერც ვერასდროს გამოიგონებს.
აუცილებლად უნდა მოწესრიგდეს ჭამის კულტურაც. ჩვენი პაციენტების 90% ათეროსკლეროზით არის დაავადებული. ვურჩევ, მიირთვან ნაკლებად ცხიმიანი პროდუქტები, ხორციც ნაკლები მიიღონ, არ მოსწიონ - მწეველები გართულებათა რისკის მხრივ პირველ ადგილზე დგანან, მიეძალონ თევზეულს (სხვათა შორის, რაც ახლა ვთქვი, ყველამ იცის, მაგრამ ვერ ან არ ასრულებენ). ყოველივე ამასთან ერთად, ურიგო არ იქნება, პროფილაქტიკისთვის წელიწადში ერთხელ მაინც ჩაიტაროთ არაინვაზიური გამოკვლევა - ექოსკოპია, დოპლეროგრაფია, ელექტროკარდიოგრაფია და სხვა. ჩვენში ბევრს ჰყავს მოძღვარი. იმედია, საწყენად არავინ მიიღებს, თუ ვიტყვი, რომ ყველას უნდა ჰყავდეს ოჯახის ექიმიც, რომელიც ადამიანს საქმეს ოპერაციამდე არ მიაყვანინებს.
თუ პროთეზირება მაინც გახდა საჭირო, პაციენტმა უნდა მიიღოს პრეპარატების მინიმუმი, ისევ და ისევ დაიცვას ცხოვრების ჯანსაღი წესი და ყოველწლიურად ჩაიტაროს პროფილაქტიკური გამოკვლევა.
გაიზარდა ადამიანის სიცოცხლის ხანგრძლივობა, შესაბამისად, მოიმატა ასაკოვანი პაციენტების რიცხვმაც. წინათ უამრავი ხალხი იხოცებოდა სისხლძარღვთა დაავადების გამო, ახლა კი საქართველოში შუნტირებისა და სტენტირების დღეში ათი ოპერაცია მაინც კეთდება. ეს ათი გადარჩენილი სიცოცხლეა.
მინდა გითხრათ, რომ თქვენი ჟურნალის - "ოჯახის მკურნალის" ძალისხმევაც ძალიან კარგი და მნიშვნელოვანია. ერთი ადამიანიც რომ გადარჩეს ამ სტატიის საშუალებით, უნდა ჩავთვალოთ, რომ ჩვენს - ჩემსა და თქვენს - საუბარსა და შრომას ამაოდ არ ჩაუვლია.