სისხლდენა და მისი შედეგები
დროული დახმარების გარეშე ის სიცოცხლისთვის მეტად საშიში მდგომარეობაა, ამიტომ უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება დროულად გაწეულ დახმარებას.
შედეგიანად დასახმარებლად კი იმის დადგენაა საჭირო, რა ტიპის სისხლძარღვია დაზიანებული: არტერია, ვენა თუ კაპილარი, შესაბამისად, რა ტიპის სისხლდენაა: არტერიული, ვენური, კაპილარული, პარენქიმული თუ შერეული ფორმა.
არტერიული სისხლდენა
არტერიული სისხლდენისას მოპულსირე, მფეთქავ ნაკადად, დიდი წნევით გადმოიტყორცნება ალისფერი სისხლი, რომლის პულსაცია შეესაბამება გულის შეკუმშვათა რიტმს. ეს საკმაოდ ძლიერი სისხლდენაა, ყველაზე სწრაფად იწვევს მწვავე ანემიას, მოითხოვს სწრაფ და გადაუდებელ სამედიცინო დახმარებას.
იმის გათვალისწინებით, რომ არტერიული სისხლი გულიდან პერიფერიისკენ მიემართება, არტერიული სისხლდენის შეჩერება შესაძლებელია ჭრილობის ზევით მონაკვეთში დაზიანებული სისხლძარღვის გადაჭერით.
ვენური სისხლდენა
თუ სისხლი მუქი წითელია და ჭრილობიდან ნელა მოედინება, უწყვეტად და თანაბარზომიერად, ამასთან, პულსაციაც არ ახასიათებს, დაზიანებული სისხლძარღვი ვენაა.
კაპილარული სისხლდენა
კაპილარული სისხლდენისას ჭრილობიდან სისხლი მდორედ ჟონავს. იგი ადვილად ჩერდება და საშიშია მხოლოდ სისხლის შედედების უნარის დაქვეითების – ჰემოფილიის, ღვიძლის დაავადებების, სეფსისის დროს.
პარენქიმული სისხლდენა
პარენქიმული სისხლდენა შინაგან ორგანოებში, მაგალითად, ფილტვების, ელენთის, თირკმელებისა და ღვიძლის დაზიანების თანმდევია.
შერეული სისხლდენა
შერეულ სისხლდენას ახასიათებს როგორც არტერიული, ისე ვენური სისხლდენის ნიშნები.
სისხლდენის გამომწვევი ფაქტორები
სისხლდენის ყველაზე გავრცელებული მიზეზი მექანიკური ტრავმაა, როდესაც სხეულზე მექანიკური ფაქტორების ზემოქმედებით ირღვევა სისხლძარღვის კედლის მთლიანობა და სისხლი გარეთ გადმოდის.
სიხშირის მიხედვით მეორე ადგილზეა არტერიული და ატმოსფერული წნევის მატებით გამოწვეული სისხლძარღვის კედლის მთლიანობის დარღვევა.
სისხლის ნორმალურ მიმოქცევას ზოგჯერ ორგანიზმში მიმდინარე პათოლოგიური პროცესებიც აფერხებს – სხვადასხვა ლოკალიზაციის ჩირქოვანი ანთება და ავთვისებიანი სიმსივნე, კუჭისა და თორმეტგოჯა ნაწლავის წყლული და სხვა.
სისხლდენას ხშირად უწევს პროვოცირებას ორგანიზმში ვიტამინური ბალანსის ცვლილება, კერძოდ, ის დამახასიათებელია ზოგიერთი ავიტამინოზისთვის.
ხდება ისეც, რომ მომწამვლელი ნივთიერებები, ტოქსინები ან სხვა ქიმიური აგენტები ორგანიზმში მოხვედრისას შერჩევითად მოქმედებენ სისხლძარღვის კედელზე, ზრდიან მის განვლადობას და სისხლდენის განვითარებას უწყობენ ხელს.
ამ საშიში კლინიკური ნიშნის გამოწვევა შეუძლია ისეთ დაავადებებსაც, რომელთა მიმდინარეობისას იცვლება სისხლის ქიმიური შედგენილობა, მათ შორის – ჰემოფილიას, სიყვითლეს, ქუნთრუშას, სეფსისს და სხვა.
მწვავე სისხლდენა და ჰემორაგიული შოკი
მწვავე სისხლდენა სისხლძარღვიდან სისხლის უეცარი და სწრაფი გადმოსვლაა, რომლის დროსაც სისხლის მიმოქცევის წრიდან მოკლე დროში დიდი მოცულობის სისხლი იკარგება.
მისი გამომწვევი მიზეზებია: ტრავმა, სპონტანური სისხლდენა, ქირურგიული ოპერაცია.
მწვავე სისხლდენისას პროგნოზის დასადგენად დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ორ მაჩვენებელს: სისხლდენის სიჩქარესა და დაკარგული სისხლის მოცულობას.
მწვავე სისხლდენისას როდესაც სისხლი ნელა იკარგება, თუნდაც დიდი მოცულობით (1000-1500 მლ), ორგანიზმში სისხლდენის საკომპენსაციო მექანიზმები ასწრებენ ამუშავებას, ჰემოდინამიკური დარღვევები ნელა ვითარდება და არც ისე საშიშია.
ამის საწინააღმდეგოდ მოქმედებს ინტენსიური სისხლდენა მოკლე დროში, როცა ჰემოდინამიკური მაჩვენებლები მკვეთრად იცვლება და შედეგად ვითარდება ჰემორაგიული შოკი.
ჰემორაგიული შოკი ადამიანის სიცოცხლისთვის უკიდურესად საშიში მდგომარეობაა, მისი მიმდინარეობისას განირჩევა 3 სტადია:
სტადია 1. კომპენსირებული შოკი, როდესაც სისხლის დანაკარგი შეადგენს საერთო მოცულობის 15-25%-ს, პაციენტი გონზეა, კანის საფარველი ფერმკრთალია, ცივია, არტერიული წნევა უმნიშვნელოდაა დაქვეითებული, მაჯა მცირე ავსებისაა და ვლინდება ზომიერი ტაქიკარდია – 90-110 დარტყმა წუთში;
სტადია 2 – დეკომპენსირებული შოკი – ახასიათებს გულ-სისხლძარღვთა სისტემის მხრივ დარღვევათა ზრდა, საკომპენსაციო მექანიზმების მუშაობის მოშლა, სისხლის დანაკარგი შეადგენს სისხლის საერთო მოცულობის 40%-ს, პაციენტს გონება ებინდება, მკვეთრად გამოხატულია კანის გალურჯება, კიდურები ცივია, არტერიული წნევა – მკვეთრად დაქვეითებული, ტაქიკარდია – 120-140 დარტყმა წუთში, მაჯა – სუსტი, ძაფისებრი, სუნთქვა – გაძნელებული;
სტადია 3 – შეუქცევადი შოკი – პაციენტის მდგომარეობა უკიდურესად მძიმეა, იგი უგონოდაა, კანი ფერმკრთალია, მარმარილოსებრი, არტერიული წნევა – 60-ზე დაბალი, მაჯა ისინჯება მხოლოდ მაგისტრალურ სისხლძარღვებზე, გამოხატულია მკვეთრი ტაქიკარდია – 140-160 დარტყმა წუთში.
ჰემორაგიული შოკი საკმაოდ მძიმე მდგომარეობაა, რომელსაც ახასიათებს სისხლის მოცირკულირე მოცულობის უკმარისობა, ჰიპოქსია, ორგანოთა ფუნქციის მოშლა და ნივთიერებათა ცვლის დარღვევა.
ყოველივე უკავშირდება ჰიპოტენზიას – წნევის დაქვეითებას, აირთა ცვლის დაქვეითებას და ჟანგბადოვან შიმშილს.
სისხლის საერთო მოცულობის 60%-ის სწრაფი დაკარგვა ადამიანისთვის სასიკვდილოა, 50%-ის დაკარგვა იწვევს საკომპენსაციო მექანიზმების შემცირებას, 25%-ისა კი პრაქტიკულად სრულიად კომპენსირდება ორგანიზმის მიერ.
სისხლდენის ფორმები სიმძიმის მიხედვით
მსუბუქი: დაკარგული სისხლი შეადგენს სისხლის საერთო მოცულობის 10-15%-ს – დაახლოებით 500 მლ-ს, ჰემატოკრიტი 30%-ზე მეტია.
საშუალო ხარისხის: დაკარგული სისხლი შეადგენს სისხლის საერთო მოცულობის 16-20%-ს – დაახლოებით 1000 მლ-ს, ჰემატოკრიტი 25%-ზე მეტია.
მძიმე: დაკარგული სისხლი შეადგენს სისხლის საერთო მოცულობის 21-30%-ს – დაახლოებით 1000-1500 მლ-ს, ჰემატოკრიტი 25%-ზე ნაკლებია.
მასიური: დაკარგული სისხლი აღემატება სისხლის საერთო მოცულობის 30%-ს, 1500 მლ-ზე მეტია.
სასიკვდილო: დაკარგული სისხლი აღემატება სისხლის საერთო მოცულობის 50-60%-ს – 2500-3000 მლ-ს.
აბსოლუტურად სასიკვდილო: დაკარგული სისხლი აღმატება სისხლის საერთო მოცულობის 60%-ს – 3000-3500 მლ-ს.
სისხლდენისას ორგანიზმში სხვადასხვა ტიპის ნეგატიური პროცესები ვითარდება, რომელთა შორის აღსანიშნავია:
- ორგანიზმში ჩვეულებრივ პირობებში მოცირკულირე სისხლის მოცულობის შემცირება;
- ორგანოთა მუშაობის შეფერხება და მათი ფუნქციების მოშლა, კერძოდ, გულის მუშაობის შეფერხება, რასაც მოსდევს ქსოვილების, განსაკუთრებით – თავის ტვინის, ღვიძლისა და თირკმელების ჟანგბადით მომარაგების გაუარესება, ჟანგბადოვანი შიმშილი;
- ანემია – სისხლნაკლებობა;
- დიკ-სინდრომი – დისემინებული ინტრავასკულარული კოაგულაცია, რომელიც სისხლდენისა და ჰემორაგიული შოკის ყველაზე საშიშ და ვერაგ გართულებას წარმოადგენს, ის მძიმე პათოლოგიაა, რომელიც ვითარდება სისხლის შედედებაში მონაწილე ცილების გადაჭარბებული აქტივობის შედეგად. ქსოვილის დაზიანებისას სისხლის შემადედებელი ცილები – თრომბოციტები და შედედების ფაქტორები – მყისვე მიემართებიან დაზიანებული უბნისკენ, რათა გაზარდონ სისხლის სიბლანტე, წარმოქმნან კოლტი და შეაჩერონ სისხლდენა. ამ ცილების გადაჭარბებული აქტივობა დისემინირებულ სისხლძარღვშიდა შედედებას იწვევს.
დიკ-სინდრომის ძირითადი მიზეზებია: ანთება, ინფექცია და სიმსივნეები.
დაავადება ვლინდება სპონტანური და გახანგრძლივებული სისხლდენით, თრომბის წარმოქმნით, სისხლჩაქცევით, წნევის დაქვეითებით.
მკურნალობის მთავარი მიზანია, განისაზღვროს და აღმოიფხვრას მისი ძირითადი მიზეზი.
მკურნალობა დიკ-სინდრომისა მოიცავს პლაზმის გადასხმას სისხლში შედედების ფაქტორების რაოდენობის შესავსებად, ხოლო მრავალი თრომბის არსებობისას აუცილებელია სისხლის გამათხელებელი პრეპარატების გამოყენება სისხლის შედედების თავიდან ასაცილებლად.
პირველი დახმარება
ქსოვილის მსუბუქი დაზიანება ძლიერ და ხანგრძლივ სისხლდენას არ იწვევს, ამიტომ სიცოცხლისთვის საშიში არ არის, მაგრამ შესაძლოა, ინფექციით გართულდეს და ლეტალური შედეგით დასრულდეს, ამიტომ აუცილებელია დაზიანებული არის სათანადო დამუშავება.
მომდევნო საფეხური სისხლდენის შეჩერებაა: სუფთა ბინტით ან ქსოვილის ნაჭრის მსუბუქი დაჭერით ჭრილობაზე შევეცადოთ მის შეჩერებას.
თუ სისხლდენა ძლიერი არ არის და მექანიკური ზეწოლით ჩერდება, ჭრილობაზე ლახტის დადება საჭირო არ არის.
როცა ნაჭერი სისხლით გაიჟღინთება, ჭრილობაზე დაამატეთ ნახვევი და ზეწოლა განაგრძეთ.
თუ ჭრილობა მხარზე ან ფეხზეა, პაციენტს ააწევინეთ კიდური მაღლა, გულის დონემდე, რათა შენელდეს სისხლდენა.
ინფექციის რისკის შესამცირებლად სისხლდენის შეჩერების შემდგომ ჭრილობაზე ანტიბიოტიკის შემცველი კრემი ან მალამო დაადეთ და გადაახვიეთ.
ღრმა ჭრილობისას აუცილებელია ანტიტეტანური აცრა სპეციალურ კაბინეტში.
გამოიძახეთ სასწრაფო დახმარება, თუ:
- სისხლდენა ძლიერია;
- სისხლდენა 10 წუთზე მეტხანს გრძელდება და სისხლი ძლიერი ჭავლით ჩქეფს ჭრილობიდან;
- ეჭვი გაქვთ შინაგან სისხლდენაზე;
- ჭრილობა მუცლის ან გულმკერდის არეშია;
- დამოუკიდებლად ვერ ახერხებთ მის შეჩერებას;
- მძიმდება პაციენტის ზოგადი მდგომარეობა;
- უჭირს სუნთქვა და აღნიშნავს ჰაერის უკმარისობას.