პირველი დახმარება ნერვული სისტემის პათოლოგიების დროს
არასამედიცინო განათლების მქონე ადამიანისთვის ამ პროცესების შეფასება რთული, პრაქტიკულად შეუძლებელი საქმეა, თუმცა ექიმის მოსვლამდე, კომპეტენტურ და სათანადო სამედიცინო ჩარევამდე, დაზარალებულისთვის დახმარების გაწევა მაინც საჭიროა, რადგან ხშირად სწორედ პირველ დახმარებაზეა დამოკიდებული დაავადების პროგნოზი, ადამიანის ჯანმრთელობა და ყოფნა-არყოფნაც კი. იმაზე, თუ როგორ ამოვიცნოთ ნევროლოგიური დარღვევები, როგორ აღმოვუჩინოთ პირველი დახმარება დაზარალებულს, რა გავითვალისწინოთ და რომელი წესები დავიცვათ, საუბარი ვთხოვეთ ნ. ყიფშიძის სახელობის ცენტრალური საუნივერსიტეტო კლინიკის ნერვულ სნეულებათა დეპარტამენტის ნევროლოგს, მედიცინის დოქტორს, ქალბატონ ეკა დევიძეს:
- ავტოკატასტროფის დროს ხშირია ქალა-ტვინის ტრავმა. როგორ უნდა ამოიცნოს ის არასამედიცინო განათლების მქონე ადამიანმა და როგორი დახმარება აღმოუჩინოს დაშავებულს?
- ქალა-ტვინის მსუბუქი ტრავმა სპეციფიკურ მკურნალობას არ საჭიროებს, მაგრამ აუცილებელია დინამიკური კლინიკური კვლევა მომდევნო 24 საათის განმავლობაში, დაზარალებულის გვერდით ყოფნა, რათა არ გამოგვრჩეს საშიში სიმპტომები. დაზარალებულის ცნობიერების შემოწმება საჭიროა ძილის დროსაც - ყოველ 2-3 საათში ერთხელ მარტივი კითხვების საშუალებით. მძიმე ტრავმას ახასიათებს შემდეგი სიმპტომები:
- ცნობიერების დაკარგვა, გაბრუება, ძილიანობა;
- სუნთქვის რიტმის დარღვევა და არტერიული წნევის ვარდნა;
- გულყრები;
- მოტეხილობა ქალა-ძვლის ან სახის მიდამოში, შეშუპება ტრავმის მხარეს ან ჭრილობა თავის არეში;
- ძლიერი თავის ტკივილი;
- სიმპტომების თანდათანობითი გაუარესება;
- გაღიზიანება, განსაკუთრებით - ბავშვებში, ქცევის პათოლოგია;
- კოორდინაციის დარღვევა;
- ერთი ან მეტი კიდურის მოძრაობის დარღვევა;
- კისრის დაჭიმულობა ან ღებინება;
- გუგათა ცვლილებები;
- სმენის, მხედველობის, გემოვნების და ყნოსვის დარღვევები.
საშუალო სიმძიმის და მძიმე ტრავმის დროს აუცილებელია:
- გადაუდებელი სამედიცინო დახმარების ბრიგადის გამოძახება;
- თუ დაშავებულთან მყოფს გააჩნია გადაუდებელი დახმარების უნარ-ჩვევები - ABC-პრინციპით (Airway, Breathing, Circulation) ჰაერგამტარი გზების, სუნთქვისა და სისხლის მიმოქცევის შემოწმება და მონიტორინგი;
- სუნთქვის ნიშნების არარსებობისას - ფილტვ-გულის რეანიმაცია (CPR);
- ჭრილობიდან სისხლდენის შეჩერება სუფთა ქსოვილის დახმარებით;
- შეშუპებულ მიდამოზე ყინულის დადება.
არ შეიძლება:
- ფილტვ-გულის რეანიმაციის წარმოებისას კისრის მოხრა. საჭიროა თავისა და კისრის სტაბილიზაცია და ერთ სიბრტყეზე შენარჩუნება;
- თუ სავარაუდოა ქალას ძვლის მოტეხილობა - ზეწოლა სისხლდენის მხარეს;
- დაზარალებულის განძრევა სასწრაფო სამედიცინო დახმარების ბრიგადის მოსვლამდე, თუ ეს სასიცოცხლოდ არ არის აუცილებელი.
- დამცავი შლემის მოხსნა, თუ მოსალოდნელია ქალა-ტვინის სერიოზული ტრავმის არსებობა.
- ჭრილობიდან ნამსხვრევის ამოღება. საჭიროა ჭრილობაზე სტერილური დოლბანდის დაფარება.
- თავზე ღრმა ჭრილობის მობანა, თუ ინტენსიური სისხლდენა გრძელდება.
თავის ტვინის ტრავმის მსუბუქი ფორმაა შერყევა. თავის ტვინის შერყევა ვითარდება ნაკლებად ძლიერი ტრავმული დაზიანებისას და ქალა-ტვინის ტრავმათა ათიდან 7 შემთხვევაში გვხვდება. ახასიათებს ცნობიერების ხანმოკლე (1-2-დან 10-15 წუთამდე ხანგრძლივობის) დაკარგვა. ძირითადი სიმპტომებია თავის ტკივილი, გულისრევის შეგრძნება, იშვიათი - ღებინება, თავბრუხვევა, სისუსტე, თვალის კაკლებზე ზეწოლისას მტკივნეულობა. მოსალოდნელია ხანმოკლე რეტროგრადული ამნეზია. სიმპტომების რეგრესია ხდება 5-8 დღეში. კომპიუტერულ-ტომოგრაფიული გამოკვლევა ამ დროს პათოლოგიურ ცვლილებებს არ ავლენს. სამედიცინო დახმარება საჭიროა იმ შემთხვევაში, თუ დაშავებული უჩივის თანდათანობით გაბრუებასა და ძილად მივარდნას, ძლიერ თავის ტკივილს ან კისრის დაჭიმულობას, აღებინებს ერთზე მეტჯერ, თუნდაც მცირე ხნით კარგავს ცნობიერებას, უჩვეულოდ იქცევა.
- რას გვეტყვით ზურგის ტვინის ტრავმაზე?
- სპინალური ტრავმა ნერვული სისტემის ტრავმულ დაზიანებათა 10-20%-ს შეადგენს. შედარებით ადვილად ზიანდება ხერხემლის ის მიდამო, რომელიც მეტი აქტიურობით გამოირჩევა - კისრის (CV-CVII ) და გულმკერდ-წელის (TH X-L II) არე. მიზეზი შეიძლება იყოს ავტოკატასტროფა, წყალქვეშა ტრავმა, სიმაღლიდან ჩამოვარდნა, ცეცხლნასროლი ჭრილობა, დაავადება (პოლიომიელიტი, სიმსივნე და სხვა).
- სპინალური ტრავმის დროს ადამიანს შესაძლოა დაეუფლოს სისუსტე, გაუჭირდეს სიარული, განუვითარდეს კიდურების დამბლა, მგრძნობელობის დარღვევა, რომელიც გადაეცემა ხელის ან ფეხის მიდამოში, კისრის დაჭიმულობა, თავის ტკივილი ან კისრის ტკივილი, უნებლიე შარდვა და დეფეკაცია, ცნობიერების დარღვევა, თავი უჩვეულო პოზაში ეჭიროს. უმეტესად ვითარდება შოკი. დაშავებული გაუნძრევლად უნდა დავტოვოთ, ვიდრე მას გადაუდებელ სამედიცინო დახმარებას არ აღმოუჩენენ, ამიტომ როდესაც ხერხემლის მიდამოს ტრავმას ვეჭვობთ, დაუყოვნებლივ უნდა გამოვიძახოთ სასწრაფო სამედიცინო დახმარების ბრიგადა, მანამდე კი საჭიროა თავისა და კისრის იმ მდგომარეობაში დატოვება, რა მდგომარეობაშიც ვნახეთ; თავის, კისრისა და სხეულის იმობილიზაცია ორივე მხარეს.
- თუ დაზარალებული უგონოდ არის, ABC-პრინციპით ხდება ჰაერგამტარი გზების, სუნთქვის და სისხლის მიმოქცევის შემოწმება. სუნთქვის ნიშნების არარსებობისას ტარდება ფილტვ-გულის რეანიმაცია (ჩPღ). აუცილებელია დაშავებულისთვის სითბოს შენარჩუნება.
არ შეიძლება:
- სასწრაფო სამედიცინო დახმარების ბრიგადის მოსვლამდე დაშავებულის განძრევა, თუ, რა თქმა უნდა, ეს სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი არ არის. ფილტვ-გულის რეანიმაციის ჩატარებისას მხოლოდ ქვედა ყბა უნდა წამოვწიოთ წინ.
- დამცავი შლემის მოხსნა, საკვებისა და სითხის მიცემა.
- დაშავებულის გადაბრუნება, თუ არ არსებობს ღებინების ან მოხრჩობის საშიშროება. საჭიროების შემთხვევაში გადაბრუნებისთვის აუცილებელია ორი ადამიანი: ერთი - თავთან, ხოლო მეორე დაშავებულის გვერდით თავსდება. დაშავებულის გადაბრუნებისას საჭიროა თავის, კისრისა და სხეულის ერთ სწორ ხაზზე შენარჩუნება.
- რას ითვალისწინებს პირველი დახმარება ინსულტის დროს? რომელი სიმპტომები მიუთითებს ინსულტზე?
- ინსულტი წარმოადგენს სინდრომს, რომელსაც ახასიათებს ნევროლოგიური დეფიციტის სწრაფი განვითარება, გრძელდება 24 საათს და განპირობებულია თავის ტვინში სისხლის მიმოქცევის მწვავე დარღვევით. ინსულტების რისკის ფაქტორებია არტერიული ჰიპერტენზია, გულის დაავადებები, შაქრიანი დიაბეტი, ათეროსკლეროზი, ასიმპტომური კაროტიდული სტენოზი, თამბაქოსა და ალკოჰოლის მოხმარება, ტრანზიტორული იშემიური შეტევა. მათი შეცვლა, კონტროლი ან თავიდან აცილება შესაძლებელია, ამიტომ მათ მოდიფიცირებად რისკფაქტორებს უწოდებენ. არსებობს არამოდიფიცირებადი რისკფაქტორებიც. ესენია:
- ასაკი - 65 წელი და მეტი;
- სქესი - მამაკაცებში ალბათობა უფრო მეტია;
- მემკვიდრეობა - გადატანილი ინსულტი პირველი რიგის ნათესავებში, მაშინაც კი, თუ სხვა რისკფაქტორები არ არსებობს ან მოწესრიგებულია;
- რასა - თეთრკანიანებში რისკი შავკანიანებთან შედარებით უფრო მაღალია.
ინსულტის სიმპტომებია:
- სისუსტე, დაბუჟება ან დამბლა სახის, ზემო ან/და ქვემო კიდურის მიდამოში სხეულის რომელიმე მხარეს;
- მხედველობის დაბინდვა ან დაქვეითება, განსაკუთრებით - ცალ თვალში;
- მეტყველების ან გაგებინების პრობლემა;
- მწვავე, უეცარი და აუხსნელი თავის ტკივილი;
- თვალების გადახრა, გუგების არათანაბარი ზომა და სინათლეზე რეაქციის არქონა;
- აუხსნელი თავბრუხვევა, კოორდინაციის დარღვევა, უეცარი წაქცევა, განსაკუთრებით მაშინ, თუ ამას სხვა სიმპტომიც სდევს თან;
- ყლაპვის უეცარი გაძნელება.
აღნიშნული სიმპტომები შესაძლოა განვითარდეს როგორც ერთბაშად, ისე თანდათანობით, წუთების, საათებისა და დღეების განმავლობაში. ამ ნიშნების შემჩნევისას საჭიროა ავადმყოფის დაწვენა, ისე, რომ თავი და მხრები ოდნავ აწეული ჰქონდეს. ეს აუცილებელია თავის ტვინზე სისხლის წნევის შესამცირებლად. თუ ავადმყოფი არ რეაგირებს, მაგრამ არც მძიმედ სუნთქავს, საჭიროა მისი მარცხენა გვერდზე დაწვენა და პირის ოდნავ ღია მდგომარეობაში შენარჩუნება. ამ პოზიციაში სასუნთქი გზები თავისუფალია და სეკრეტისა თუ ამონაღები მასის ევაკუაცია ადვილია. საჭიროა სასწრაფო დახმარების ბრიგადის დაუყოვნებლივ გამოძახება, ავადმყოფის გამხნევება, დამშვიდება და იმის ახსნა, რომ არ შეიძლება განძრევა, რომ სასწრაფო დახმარების ბრიგადა გზაშია და ა.შ. დაუშვებელია ავადმყოფისთვის საკვების ან სასმელის მიცემა - ყლაპვის გაძნელების გამო მოსალოდნელია მისი სასუნთქ გზებში გადაცდენა. ინსულტების მწვავე დასაწყისისა და სიმპტომების ხანგრძლივობის დადგენა ხორციელდება ანამნეზის საფუძველზე, ხოლო კერის ზუსტი ლოკალიზაციის დადგენა შესაძლებელია ნევროლოგიური სიმპტომატიკის შეფასებისა და ნეიროვიზუალიზაციის მეთოდების - კომპიუტერული ტომოგრაფიისა და მაგნიტურ-რეზონანსული ტომოგრაფიის მეთოდების გამოყენებით.
- ინსულტის დროს ავადმყოფის ახლობლები ზოგჯერ არათუ არ იბნევიან, აქტიურ ჩარევასაც კი ცდილობენ სხვადასხვა მედიკამენტით, მათ შორის - ანტიჰიპერტენზიული საშუალებით...
- ინსულტს პირველ საათებში თან სდევს არტერიული ჰიპერტენზია. 160 mm Hg-ზე მაღალი არტერიული ჰიპერტენზია მწვავე ინსულტის მქონე პირთა 60%-ში გვხვდება. როგორც არტერიული ჰიპერტენზია, ისე არტერიული ჰიპოტენზია არასახარბიელო პროგნოზზე მიუთითებს. არტერიული წნევის ყოველი 10 mm Hg-ით მომატება 180 mm Hg-ის ზემოთ ნევროლოგიური დარღვევების რისკს - 40%-ით, ხოლო ლეტალური შედეგის ალბათობას 23%-ით ზრდის. არტერიული წნევის მომატება შესაძლებელია ცერებროვასკულარული შემთხვევების დროს სტრესის, შარდის ბუშტის გადავსების, ღებინების, ტკივილის, ჰიპოქსიის, ინტრაკრანიული (ქალაშიდა) ჰიპერტენზიის საპასუხოდ.
ანტიჰიპერტენზიული ურგენტული თერაპია საჭიროა იმ პაციენტებში, რომელთაც აღენიშნებათ ჰიპერტენზიული ენცეფალოპათია, აორტის დისსექცია, თირკმლის მწვავე უკმარისობა, ფილტვის მწვავე შეშუპება, მიოკარდიუმის მწვავე ინფარქტი. აგრესიული ანტიჰიპერტენზიული თერაპიის დაწყება იწვევს ნევროლოგიური სიმპტომების გაუარესებას, რადგან ამ დროს მცირდება ტვინის იშემიური უბნის პერფუზიული წნევა. ინსულტის პირველივე საათებში პაციენტთა უმრავლესობაში სპეციფიკური მკურნალობის გარეშეც ხდება არტერიული წნევის სპონტანური დაქვეითება, ოღონდ მაშინ, როდესაც პაციენტი მშვიდ მდგომარეობაშია, დაცლილი აქვს შარდის ბუშტი, კონტროლირებულია ტკივილი და შემცირებულია ინტრაკრანიალური ჰიპერტენზიაც.
