საშუალება მოგვცა, სამყაროსთვის სხვა თვალით შეგვეხედა, სასწაულმოქმედი პრეპარატები, რომლებმაც ურიცხვი ადამიანი გადაარჩინა სიკვდილს, სიკვდილის მთესველი ეპიდემიების უნიღბო დამნაშავეების აღმოჩენა - ეს ყველაფერი მედიცინის ისტორიის უმნიშვნელოვანესი ფურცლებია. თითოეული მათგანი მიუწვდომელის მიწვდომაა, რევოლუციური გარღვევა, რომელმაც მრავალი სიცოცხლე გადაარჩინა და ცოდნის საზღვრები გააფართოვა.
ძველ საბერძნეთში მკურნალობა ფილოსოფიას უფრო ეფუძნებოდა, ვიდრე ადამიანის ანატომიის ცოდნას. ქირურგიული ჩარევა იშვიათი გახლდათ, ხოლო გვამების პრეპარირებაზე საუბარიც კი ზედმეტი იყო. შედეგად იმდროინდელ ექიმებს წარმოდგენაც არ ჰქონდათ ადამიანის სხეულის აგებულებაზე. ანატომია როგორც მეცნიერება მხოლოდ რენესანსის ეპოქაში დაიბადა.
ბელგიელმა ექიმმა ანდრეას ვეზალიმ პირველმა გაბედა, შეესწავლა ადამიანის სხეულის აგებულება გვამების გაკვეთის გზით. კვლევისთვის საჭირო მასალის მოპოვება მხოლოდ ღამის საფარქვეშ იყო შესაძლებელი. ვეზალი და მისი მსგავსი მეცნიერები გვამების მოპოვების არალეგალურ გზებს მიმართავდნენ. სხვათა შორის, ვეზალი ინკვიზიციამ შერისხა და სიკვდილიც კი მიუსაჯა, მაგრამ ესპანეთის მეფის ჩარევით ეს განაჩენი “იერუსალიმის მოლოცვით” შეიცვალა. მოკლედ, როცა ვეზალი პადუის უნივერსიტეტის პროფესორი გახდა, მან მეგობრული ურთიერთობა დაამყარა ჯალათების ზედამხედველთან, რის წყალობითაც მას თავისუფლად შეეძლო სიკვდილმისჯილთა დათვალიერება და კვლევისთვის საჭიროს შერჩევა. სიკვდილით დასჯილები იმავე ღამეს ვეზალის “ლაბორატორიაში” ხვდებოდნენ.
ვეზალმა გადაწყვიტა, სხვებისთვისაც გაეზიარებინა გვამების გაკვეთის გზით მიღებული ცოდნა, რომლის მოპოვებასაც მან მრავალი წელი შეალია და ადამიანის ანატომიის წიგნი გამოსცა. ასე იხილა დღის სინათლე “ De humani Corporis Fabrica”- წიგნმა “ადამიანის აღნაგობის შესახებ”.
1538 წელს გამოქვეყნებული ეს ტრაქტატი მედიცინაში ერთ-ერთ უდიდეს სამეცნიერო ნაშრომად და ერთ-ერთ უდიდეს აღმოჩენად ითვლება, რადგან მასში პირველად აღიწერა ზუსტად ადამიანის სხეულის აგებულება. ეს იყო ძველი ბერძენი ექიმების ავტორიტეტის შერყევის პირველი ცდა. წიგნი გრანდიოზული ტირაჟით გაიყიდა. მას ყიდულობდნენ განათლებული ადამიანები, მათ შორის ისინიც, ვისაც მედიცინასთან საქმე არაფერი ჰქონდა. მთელი ტექსტი სკრუპულოზურად, ზედმიწევნით ზუსტად იყო ილუსტრირებული, რითაც ადამიანის ანატომია თითქმის ყველასთვის ადვილად გასაგები გახლდათ.
ვეზალის დამსახურებით ადამიანის ანატომიის შესწავლა გვამების გაკვეთის გზით ექიმების მომზადების ერთ-ერთ ძირითად ნაწილად იქცა და მას შემდეგ უდიდეს აღმოჩენებამდე მივყავართ...
ადამიანის გული მუშტისოდენა კუნთია. ის დღეში დაახლოებით 100 000-ჯერ იკუმშება. 70 წლის განმავლობაში ეს 2 მილიარდზე მეტი გულისცემაა. გული წუთში 23 ლიტრ სისხლს გადაქაჩავს. სისხლი არტერიებისა და ვენების რთულ სისტემაში მოძრაობს. თუ ადამიანის ორგანიზმში არსებულ ყველა სისხლძარღვს ერთ ხაზზე გავშლით, ეს ხაზი 96 ათასი კილომეტრზე გაიჭიმება, ანუ ორჯერ და უფრო მეტადაც შემოეხვევა დედამიწას.
მე-17 საუკუნის დასაწყისში სისხლის მიმოქცევის პროცესი არასწორად წარმოედგინათ. დომინანტი თეორიის მიხედვით, გულში სისხლი მიდიოდა რბილ ქსოვილებში არსებული ფორებიდან. ამ თეორიის მიმდევარი გახლდათ ინგლისელი მეცნიერი უილიამ ჰარვეიც, მაგრამ რაც უფრო დიდხანს აკვირდებოდა პრეპარირებული ცხოველების გულისცემას, მით უფრო მეტად რწმუნდებოდა, რომ არსებული თეორია სწორი არ იყო. “ხომ არ შეიძლება, სისხლი ჩაკეტილ წრეზე მოძრაობდეს?” - კითხულობს ის, ოდნავ ქვემოთ კი წერს: “გავარკვიე, რომ სისხლი მართლაც ჩაკეტილ წრეზე მოძრაობს”.
გულის გაკვეთის დროს ჰარვეიმ აღმოაჩინა, რომ გულში არის სარქვლები, რომლებიც მხოლოდ ერთი მიმართულებით იღება და სისხლის მხოლოდ ერთი მიმართულებით დენას უზრუნველყოფს; ერთი სარქველი სისხლის გადინებას არეგულირებს, მეორე კი შემოდინებას. ეს უდიდესი აღმოჩენა გახლდათ.
ჰარვეი მიხვდა, რომ გული სისხლს არტერიებში გადაქაჩავდა, შემდეგ სისხლი ვენებში გადადიოდა, ბოლოს კი ისევ გულს უბრუნდებოდა. სწორედ აქ იკვრებოდა წრე და სისხლი თავიდან იწყებდა მოგზაურობას ორგანიზმში. დღეს ეს ბავშვმაც კი იცის, მაგრამ მე-17 საუკუნეში ჰარვეის აღმოჩენა რევოლუციური გახლდათ. ეს იყო მედიცინაში დამკვიდრებული წარმოდგენებისთვის დამანგრეველი ძალით მიყენებული დარტყმა.
თავისი ტრაქტატის ბოლოს ჰარვეი წერდა: “ამ იდეის მედიცინაში განხორციელებით ადამიანის წინაშე უსაზღვრო შესაძლებლობები იშლება”. ჰარვეის აღმოჩენამ წინ წასწია ანატომია და ქირურგია და ბევრი ადამიანი გადაარჩინა სიკვდილს. მსოფლიოს ყველა საოპერაციოში დღემდე გამოიყენება ქირურგიული მომჭერები, რომლებიც სისხლის მიმოქცევის ბლოკირებას ახდენს და იმავდროულად სისხლის მიმოქცევის დანარჩენი წრის ნორმალურ ფუნქციობას უზრუნველყოფს, და თითოეული ეს მომჭერი უილიამ ჰარვეის უდიდესი ღვაწლის შეხსენებაა.
მომდევნო უდიდესი აღმოჩენა, რომელიც სისხლთან არის დაკავშირებული, 1900 წელს ვენაში მოხდა. იმ დროს მთელი ევროპა მოცული იყო სისხლის გადასხმის მომხრე ენთუზიასტებით. თავდაპირველად ხმა დაირხა, რომ სისხლის გადასხმას სასწაულებრივი სამკურნალო ეფექტი ჰქოდნა, მაგრამ რამდენიმე თვის შემდეგ გაჩნდა პირველი ცნობები ამ მანიპულაციის შედეგად დაღუპულთა შესახებ. ვერავინ ხვდებოდა, რატომ იყო ზოგიერთ შემთხვევაში სისხლის გადასხმა მკურნალობის საუკეთესო საშუალება, ზოგჯერ კი სასიკვდილო განაჩენს უდრიდა.
ავსტრიელი ექიმი კარლ ლანდშტაინერი გულდასმით მუშაობდა ამ პრობლემაზე. მან სხვადასხვა დონორის სისხლი ერთმანეთში აურია და შედეგები შეისწავლა. ზოგიერთ შემთხვევაში სისხლის შერევა წარმატებით დამთავრდა, ზოგიერთ შემთხვევაში კი შერეული სისხლი დაგორგლდა, შედედდა და უფრო წებოვანი გახდა. ახლოდან დათვალიერებისას ლანდშტაინერმა შეამჩნია, რომ სისხლი დედდება მაშინ, როცა რეციპიენტის სისხლში არსებული განსაკუთრებული ცილები, ეგრეთ წოდებული ანტისხეულები, რეაქციაში შედის დონორის ერითროციტებში არსებულ სხვა ცილებთან, ანტიგენებთან. ლანდშტაინერისთვის ეს გამონათება იყო. ის მიხვდა, რომ ყველა ადამიანის სისხლი ერთნაირი არ არის.
შემდეგ გაირკვა, რომ ადამიანის სისხლი შეიძლება ოთხ ჯგუფად დაიყოს: A, B, AB და 0, - და რომ სისხლის გადასხმა წარმატებით მთავრდება მაშინ, როცა ადამიანს მისივე ჯგუფის სისხლს გადაუსხამენ.
ლანდშტაინერის აღმოჩენა მაშინვე აისახა სამედიცინო პრაქტიკაზე. რამდენიმე წლის შემდეგ სისხლის გადასხმას უკვე მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყანაში მიმართავდნენ, რამაც უამრავი ხალხი გადაარჩინა სიკვდილს.
სისხლის ჯგუფების ზუსტი განსაზღვრის დამსახურებაა ისიც, რომ მეოცე საუკუნის ორმოცდაათიან წლებში შესაძლებელი გახდა ორგანოების გადანერგვა. სადღეისოდ გამოთვლილია, რომ მხოლოდ აშშ-ში ყოველ სამ წამში სისხლის გადასხმის ერთი პროცედურა ტარდება. უამისოდ ყოველწლიურად 4,5 მილიონზე მეტი ამერიკელი დაიღუპებოდა.
მიუხედავად იმისა, რომ უდიდესმა ანატომიურმა აღმოჩენებმა ბევრს შეუნარჩუნა სიცოცხლე, ტკივილის შემცირება მათ არ შეეძლოთ. უანესთეზიოდ ჩატარებული ოპერაციები ცხადი კოშმარი გახლდათ. პაციენტები ხელით ეჭირათ ან საწოლზე აბამდნენ, ზოგჯერ “ანესთეზიისთვის”, პაციენტის გასათიშად, სპეციალურ ხის ჩაქუჩებს იყენებდნენ. ქირურგები სწრაფად მუშაობდნენ, რომ მალე დაემთავრებინათ პაციენტის წამება.
1811 წელს ერთი ქალბატონი წერდა: “როცა სასტიკი ფოლადი შემერჭო სხეულში და დაიწყო კუნთების, არტერიების, ვენებისა და ნერვების ჭრა, უკვე ვეღარავინ დამაკავებდა და სანამ ყველაფერი არ დამთავრდა, საშინლად ვკიოდი. ასეთი აუტანელი იყო წამება”.
მედიცინის ისტორიის მკვლევართა აზრით, ქირურგია მკურნალობის უკიდურესი გზა იყო და მაშინაც კი ბევრი ქირურგის მაგიდაზე დაწოლას სიკვდილს ამჯობინებდა. ოპერაციის დროს ტკივილის შესამცირებლად საუკუნეების განმავლობაში სხვადასხვა საშუალება იხმარებოდა. ზოგიერთი მათგანი, მაგალითად, ოპიუმი ან მანდრაგორას ექსტრაქტი, ნარკოტიკი გახლდათ.
მე-19 საუკუნის ორმოციან წლებში რამდენიმე მეცნიერი მუშაობდა უფრო ეფექტური ანესთეტიკის შესაქმნელად. ორი ბოსტონელი დანტისტი, რომლებიც კარგად იცნობდნენ ერთმანეთს, უილიამ მორტონი და ჰორას ველსი, და დოქტორი კროფარდ ლონგი ჯორჯიის შტატიდან, აქტიურად ატარებდნენ ექსპერიმენტებს ორ ნივთიერებაზე - აზოტის ქვეჟანგზე, იმავე მალხენ აირზე, და სპირტშერეულ გოგირდმჟავას ხსნარზე, რომლებიც ტკივილის შემამსუბუქებლად მიიჩნეოდა. კითხვა, რომელმა აღმოაჩინა ანესთეზია, დღემდე უპასუხოდ რჩება. სამივეს პირველაღმომჩენის პრეტენზია ჰქონდა.
ანესთეზიის ერთ-ერთი პირველი სახალხო დემონსტრაცია 1846 წლის 16 ოქტომბერს გაიმართა. უილიამ მორტონი თვეების განმავლობაში ატარებდა ექსპერიმენტებს ეთერზე იმის გასარკვევად, რა დოზა მისცემდა საშუალებას პაციენტს, ოპერაცია ტკივილის გარეშე გადაეტანა. ბოსტონელი ქირურგებისა და სამედიცინო უნივერსიტეტის სტუდენტებისგან შემდგარ “სასამართლოზე” მან წარადგინა საკუთარი ხელსაწყო, რომლითაც კისერზე სიმსივნის მქონე პაციენტს ეთერის ნარკოზი მისცეს. მორტონმა რამდენიმე წუთი მოიცადა, შემდეგ ქირურგმა პირველი განაკვეთი გააკეთა და... სასწაული მოხდა - პაციენტმა არ დაიყვირა. ოპერაციის შემდეგ დამსწრე საზოგადოებას პაციენტმა განუცხადა, რომ მთელი ოპერაციის განმავლობაში არაფერი უგრძნია. ცნობა, რომ ოპერაციის უმტკივნეულოდ გაკეთებაა შესაძლებელი, მთელ ცივილიზებულ მსოფლიოს მოედო.
მიუხედავად ამისა, ბევრი ქირურგი ანესთეზიაზე უარს ამბობდა. ზოგიერთი სწავლების თანახმად ხომ, ტკივილი კი არ უნდა შეიმსუბუქო, არამედ მოითმინო, განსაკუთრებით - სამშობიარო ტკივილები. მაგრამ აქ გადამწყვეტი სიტყვა თქვა დედოფალმა ვიქტორიამ. 1853 წელს, პრინც ლეოპოლდზე მშობიარობისას, მან ქლოროფორმის მიღება მოისურვა. აღმოჩნდა, რომ მას სამშობიარო ტკივილების შემსუბუქება შესძლებია. ამ შემთხვევის შემდეგ დედოფლის მაგალითს სხვა ქალებმაც მიბაძეს.
