გენეტიკურ დაავადებათა მკურნალობის გზები
რუსი ნევროპათოლოგი და გენეტიკოსი ს. ნ. დავიდენკოვი საკუთარ კლინიკურ გამოცდილებაზე დაყრდნობით 30-იან წლებში მიუთითებდა, რომ მემკვიდრეობით დაავადებათა მკურნალობა შესაძლებელია, თუმცა იმხანად, დაავადებათა პათოლოგიური მექანიზმების არცოდნის გამო, სწორი თეორიული მიდგომის მიუხედავად, მემკვიდრეობით დაავადებათა მკურნალობამ შედეგი ვერ გამოიღო. დღეს თამამად შეიძლება ითქვას, რომ მრავალი გენეტიკური დაავადება ექვემდებარება მკურნალობას. მათი მკურნალობისადმი ზოგადი მიდგომა ისეთივეა, როგორიც ნებისმიერი სხვა დაავადებისადმი - დაცულია პაციენტის ინდივიდუალური მკურნალობის პრინციპი. ექიმი ხომ მკურნალობს არა ზოგადად დაავადებას, არამედ დაავადებას, რომელიც კონკრეტულ ადამიანს აქვს. გენეტიკური დაავადებების მკურნალობისას ეს პრინციპი კიდევ უფრო მკაცრად უნდა იქნეს დაცული, რადგან მათ ჰეტეროგენულობა ახასიათებთ - ერთი და იმავე კლინიკური სურათით შესაძლოა მიმდინარეობდეს სხვადასხვა პათოგენეზის მქონე სხვადასხვა დაავადება. აქედან გამომდინარე, სხვადასხვა პაციენტს გენეტიკური დაავადების სხვადასხვა სახის კორექცია სჭირდება. არსებობს გენეტიკური დაავადებების მკურნალობის სამი მიმართულება: სიმპტომური, პათოგენეზური და ეტიოლოგიური. სიმპტომური მკურნალობა ტარდება თითქმის ყველა გენეტიკური დაავადების დროს, ზოგიერთ შემთხვევაში კი ის მკურნალობის ერთადერთი გზაა. სიმპტომური მკურნალობის ყველაზე გავრცელებული ფორმაა მედიკამენტური სიმპტომური თერაპია. ასეთი მკურნალობის უძველესი ნიმუშია კოლხიცინის გამოყენება პოდაგრული ართრითის მწვავე შეტევების დროს, რომელსაც ჯერ კიდევ ძველი ბერძნები იყენებდნენ. ამ მეთოდით მკურნალობისას წარმატება ფარმაკოლოგიურ მიღწევებზეა დამოკიდებული. როდესაც ცნობილია დაავადების სიმპტომების წარმოშობის მექანიზმი, შესაძლებელია მათი უფრო ზუსტი მედიკამენტური კორექცია. მაგალითად შეგვიძლია მოვიყვანოთ მუკოვისციდოზის მრავალკომპონენტიანი სიმპტომური მკურნალობის სქემა:
პირველი სიმპტომი. ცნობილია, რომ პათოგენეზის პირველადი რგოლი უჯრედში ნატრიუმისა და ქლორის იონების ტრანსპორტის დარღვევაა. ამ ეტაპზე დაავადების კორექცია ჯერ კიდევ არ ხერხდება. ვინაიდან პაციენტის ორგანიზმიდან ოფლთან ერთად დიდი რაოდენობით გამოიყოფა ნატრიუმის ქლორიდი, მუკოვისციდოზით დაავადებული ბავშვებისთვის სიცხეში რეკომენდებულია საკვებში სუფრის მარილის დამატება. წინააღმდეგ შემთხვევაში მოსალოდნელია კოლაფსი სითბურ დაკვრასთან ერთად.
მეორე სიმპტომი. კუჭქვეშა ჯირკვლის ფუნქციის დაქვეითების გამო პაციენტებს უნიშნავენ კუჭქვეშა ჯირკვლის ფერმენტებს პრეპარატების სახით (პანკრეატინინი, პანზინორმი, ფესტალი) და ნაღველმდენ საშუალებებს. ღვიძლის ფუნქციის დარღვევის ნიშნების გამოვლენისთანავე ინიშნება შესაბამისი თერაპია (ესენციალე, მეთიონინი, ქოლინი და სხვა).
მესამე სიმპტომი. ყველაზე რთულია ბრონქული სისტემის მკურნალობა. სქელი ლორწოთი მცირე ბრონქების სანათურთა დახშობა ფილტვის ქსოვილის ინფიცირებას იწვევს. ობსტრუქციის შესამცირებლად მიმართავენ ბრონქოსპაზმოლიზურ და ამოსახველებელ საშუალებებს (ეუფილინი, ატროპინი, ეფედრინი), მუკოლიზური მოქმედების მქონე პრეპარატებს. მათი მიღების ფორმა - საინჰალაციო, პერორალური თუ კანქვეშა - დაავადების კლინიკურ სურათზეა დამოკიდებული. გამოიყენება აგრეთვე პრეპარატები ლორწოს უჯრედშიდა პროდუქციის შესამცირებლად.
მეოთხე სიმპტომი. ფილტვის ანთებითი გართულებების მკურნალობა მუკოვისციდოზის დროს რთული პროცესია, რადგან ანთება შესაძლოა გამოიწვიოს რამდენიმე სახის ბაქტერიამ და სოკომაც კი. ანტიბიოტიკები მიკრობის კონკრეტული სახეობისთვის შეირჩევა.
როგორც ვხედავთ, დაავადების მრავალსიმპტომური გამოვლინება სამკურნალოდ მრავალი თავსებადი პრეპარატის გამოყენებას მოითხოვს. სიმპტომური მკურნალობა არ არის მხოლოდ მედიკამენტოზური. მკურნალობის ფიზიკური მეთოდების მრავალი ფორმა - კლიმატოთერაპია, ბალნეოლოგია, ელექტროთერაპია და სხვები - გამოიყენება ნერვული სისტემის, ნივთიერებათა ცვლის, ჩონჩხის და სხვა ორგანოთა სისტემების გენეტიკური დაავადებების მკურნალობის დროს. ასეთი მკურნალობის რამდენიმე სეანსის შემდეგ პაციენტები უკეთესად გრძნობენ თავს, მათი სიცოცხლის ხანგრძლივობა იზრდება. პრაქტიკულად არ არსებობს გენეტიკური დაავადება, რომლის სამკურნალოდაც არ გამოიყენებოდეს ფიზიოთერაპია. მაგალითად, მუკოვისციდოზის დროს უკეთესი შედეგების მისაღწევად მედიკამენტურ მკურნალობას ემატება ფიზიოთერაპიული პროცედურები. სიმპტომურია აგრეთვე რენტგენრადიოლოგიური მკურნალობის მეთოდიც, მოწოდებული მემკვიდრეობით განპირობებულ სიმსივნეთა სამკურნალოდ ქირურგიულ ჩარევამდე და მის შემდეგ. პათოგენეზური მკურნალობა უფრო ეფექტურია - ამ მიმართულებას "კორექტივები შეაქვს" დაავადების პათოგენეზში. პათოგენეზური მკურნალობისას იყენებენ პრინციპულად ახალ მეთოდებსა და მიდგომებს, რომლებიც მოლეკულური და ბიოქიმიური გენეტიკის თანამედროვე მიღწევებს ეფუძნება. მრავალი გენური დაავადების აღწერისას მიანიშნებენ იმ ბიოქიმიურ მექანიზმებზე, რომელთა საფუძველზეც შესაძლებელია მიზანმიმართულად ჩავერიოთ დაავადების პათოგენეზში და სწორად წარვმართოთ მკურნალობა: თუ გენი "არ მუშაობს", ის არ წარმოქმნის პროდუქტს, ამიტომ აუცილებელია, დეფიციტური პროდუქტი უჯრედს გარედან მივაწოდოთ. ეს მიდგომა უკვე დიდი ხანია გამოიყენება, რადგან დიდი ხანია ცნობილია დაავადებათა წარმოშობა ამა თუ იმ ნივთიერების არარსებობის გამო. ამის მაგალითებია სტეროიდების ნაკლებობა თირკმელზედა ჯირკვლის თანდაყოლილი ჰიპერპლაზიის დროს, თიროქსინისა - ჰიპოთირეოიდიზმის დროს, ზრდის ჰორმონისა - ჰიპოფიზური ჯუჯობის დროს, ანტიჰემოლიზური გლობულინისა - ჰემოფილიის დროს, ინსულინისა - დიაბეტის დროს. მკურნალობის ეს მეთოდი, გენის პროდუქტის ჩანაცვლება, ძალზე საფრთხილოა და პათოგენეზის მექანიზმების ზედმიწევნით ცოდნას მოითხოვს. მაგალითად, მენკესის დაავადების მკურნალობისას მკვლევრები დარწმუნებულნი იყვნენ, რომ ორგანიზმში სპილენძის დონის ნორმამდე აწევა მათ წარმატებას მოუტანდა, მაგრამ ეს საკმარისი არ აღმოჩნდა, სპილენძის მიწოდებამ პაციენტს უკეთესობა ვერ აგრძნობინა. როგორც შემდეგ გაირკვა, დაავადება გამოწვეული იყო სპილენძის შემცველი ცილის სინთეზის დარღვევით. ცილა ინარჩუნებდა უჯრედში სპილენძის ნორმალურ დონეს. თუ გენი დაზიანებულია და წარმოქმნის განსხვავებულ ან ტოქსიკურ პროდუქტს, აუცილებელია მისი მოცილება ან განეიტრალება; თუ გენი აწარმოებს ჭარბ პროდუქტს, საჭიროა მისი წარმოების ნორმამდე დაყვანა.
ეტიოლოგიური მკურნალობა
რაც უფრო ღრმა და საფუძვლიანი იქნება ცოდნა თეორიულ ბიოლოგიაში, მით უფრო ხშირად წამოიჭრება საკითხი გენეტიკური დაავადებების რადიკალური მკურნალობის შესახებ. მაგრამ დაავადების მიზეზის გარკვევა და მისი კორექცია ადამიანის გენეტიკურ ინფორმაციაში ისეთ სერიოზულ მანევრირებას ნიშნავს, როგორიცაა უჯრედში ნორმალური გენის შეყვანა, მუტაციური გენის "გამორთვა" და სხვა. ამ ამოცანების გადაჭრა უმარტივეს ორგანიზმებშიც კი საკმაოდ რთულია. ეტიოლოგიური მკურნალობის ჩასატარებლად საჭიროა დნმ-ს სტრუქტურის შეცვლა, თანაც არა ერთ, არამედ მრავალ მოფუნქციე უჯრედში. ამისათვის კი უნდა ვიცოდეთ, რა ცვლილება მოხდა გენში მუტაციის შედეგად ანუ გენეტიკური დაავადება ქიმიური ფორმულებით უნდა იყოს აღწერილი. მკურნალობის ამ მიმართულებას შეისწავლის გენური ინჟინერია. მისი ამოცანაა ინდივიდის სამიზნე უჯრედებამდე ახალი გენეტიკური მასალის მიტანა და თერაპიული ეფექტის უზრუნველყოფა. თერაპიული გენეტიკური მასალის გადამტანებად ე.წ. ვექტორებს იყენებენ. ვექტორები იგივე ვირუსებია, რომლებსაც გენების გადატანის უნარი შესწევთ. ადამიანის გენური თერაპიის პრინციპული საკითხები უკვე გადაწყვეტილია; ჩვენ შეგვიძლია საჭირო გენის გამოცალკევება, იზოლირება და იზოლირებული გენის უჯრედში ჩანერგვა. გენეტიკური დაავადებების მკურნალობის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან მეთოდად მიიჩნევა ქირურგიული მკურნალობა. ქირურგიული ჩარევა გულისხმობს მოკვეთას, კორექციას და ტრანსპლანტაციას. მრავალ მემკვიდრეობით დაავადებას თან სდევს მორფოლოგიური გადახრა, განვითარების ანომალიები. მემკვიდრეობით დაავადებათა ქირურგიული მკურნალობის მაგალითი მრავლადაა. ერთ-ერთი მათგანია კარის ვენისა და ქვედა ღრუ ვენის ანასტომოზი გლიკოგენოზების დროს. ეს შემოვლითი გზა საშუალებას აძლევს ნაწლავში შეწოვილი გლუკოზის ნაწილს, გვერდი აუაროს ღვიძლს, არ დაგროვდეს მასში გლიკოგენის სახით. დიდი მნიშვნელობა ენიჭება მემკვიდრეობითი დაავადებების რეკონსტრუქციულ თერაპიასაც გულის თანდაყოლილი მანკების, კურდღლის ტუჩის, ჰიპოსპადიისა და სხვა ანომალიების დროს.