ჰიპერტენზიის გენეტიკა
ცნობილია, რომ ექსტრემალურ პირობებში გულს შეუძლია, წუთში, ნაცვლად 5 ლიტრისა, 25 ლიტრამდე ანუ 5-ჯერ მეტი სისხლი გადაისროლოს. აქედან გამომდინარე, გულთან ერთად სისხლძარღვებსაც უნდა შეეძლოთ ამგვარი დატვირთვის ატანა. მაშ, რატომ ავადდებიან სისხლძარღვები? პასუხი მარტივია: სისხლძარღვთა დაავადებები ჩვენი ცხოვრების წესის შედეგია, ჩვენი ცხოვრების წესი კი ძალზე განსხვავდება იმისგან, რაც ბუნებამ დაგვიწესა. ძნელი წარმოსადგენია, რომ პირველყოფილი ადამიანი დილიდან საღამომდე მჯდარიყო. იგი მონადირე იყო და მთელ დღეს მოძრაობაში, სირბილსა და დევნაში ატარებდა. ჩვენს ყოფა-ცხოვრებაში კი არის პროფესიები, რომლებიც მთელი დღე დგომას ან ჯდომას მოითხოვს, ხანგრძლივი დგომა და ჯდომა კი ქვედა კიდურების სისხლძარღვთა, ძირითადად - ვენების, გაფართოების მიზეზად იქცევა... ან წარმოვიდგინოთ, რომ ჩვენი წინაპარი დღეში 5,8 გრამზე მეტ მარილს მიირთმევდა ან უძლებდა იმდენ სტრესულ სიტუაციას, რამდენსაც ჩვენი ყოველდღიური ცხოვრება გვთავაზობს... სტრესი ჩვენი ორგანიზმის საპასუხო რეაქციაა ძლიერ გარეგან გამღიზიანებელზე, ამ საპასუხო რეაქციას კი ჩვენი ნერვული სისტემა განაგებს. ხშირი ფსიქიკური ტრავმის შედეგად გამომუშავდება სტრესის ჰორმონი - ადრენალინი. იგი აიძულებს გულს, უფრო სწრაფად იმუშაოს და დროის მოკლე ერთეულში დიდი რაოდენობით სისხლი გადაისროლოს. გადაჭარბებული დატვირთვის შედეგად პირველ რიგში გულის ქსოვილები ზიანდება. თუ სტრესული სიტუაცია დიდხანს გაგრძელდა, მუდმივი დატვირთვის გამო დაზიანდება სისხლძარღვებიც. უმოძრაო და სტრესით აღსავსე ცხოვრების წესს ემატება დაუბალანსებელი კვება - მაღალკალორიული საკვების მიღება, რომელსაც ორგანიზმი ვერ ითვისებს და ამის შედეგად დაგროვილი ჭარბი წონა. ამ ჩამონათვალს შეგვიძლია დავუმატოთ თამბაქოსა და ალკოჰოლის მავნე ზემოქმედებაც - ისინი ხომ პირველ რიგში სისხლძარღვებსა და გულს აზიანებენ. ხდება საპირისპირო მოვლენაც - სისხლძარღვი ვიწროვდება. ვითარდება ჰიპერტონიული დაავადება. ეს არის სისხლის ჰიდროსტატიკური წნევის მომატება სისხლის მიმოქცევის დიდი წრის სისხლძარღვებში. ჰიპერტენზია გულ-სისხლძარღვთა ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული დაავადებაა. დადგენილია, რომ არტერიული ჰიპერტენზიით დაავადებულია მოსახლეობის 20-30%. ასაკთან ერთად იმატებს დაავადებულთა რიცხვიც: 60 წელს გადაცილებულ ადამიანთა 50-60%-ს ჰიპერტენზია აქვს. არტერიული ჰიპერტენზიის მიზეზი შესაძლოა იყოს ამა თუ იმ ორგანოს დაავადებები: თირკმელებისა, ენდოკრინული ჯირკვლებისა... ამ შემთხვევაში სისხლის წნევის მომატებას სიმპტომურს ანუ მეორეულს უწოდებენ. მაგრამ ხშირად ჰიპერტენზია სხვა დაავადების სიმპტომს კი არ წარმოადგენს, არამედ მის გარეშე, თავისთავად, დამოუკიდებლად იწყება. ამ შემთხვევას ესენციურ (პირველად) ჰიპერტენზიას ანუ ჰიპერტონიულ დაავადებას უწოდებენ. ესენციური ჰიპერტენზიის მიზეზს ყოველთვის ვერ ადგენენ, თუმცა ერთი ნიშანდობლივი თვისება კი ვლინდება: ესენციური ჰიპერტონიის 30% გენეტიკური ხასიათისაა. არტერიული ჰიპერტენზიით დაავადების ალბათობა მეტი აქვთ იმ ადამიანებს, რომელთა ერთი ან ორივე მშობელი ჰიპერტენზიით იყო დაავადებული. ესენციური ჰიპერტენზიით დაავადებულთა უმრავლესობას არტერიათა პათოლოგია უვლინდება. ეს არის არტერიებისა და არტერიოლების, ყველაზე წვრილი სისხლძარღვების, ელასტიკურობის დაკარგვა. ამ ცვლილებათა მიზეზი ჯერ საბოლოოდ არ არის დადგენილი, თუმცა აღნიშნავენ, რომ ამგვარი ცვლილებები უვლინდებათ იმ პაციენტებს, რომელთა მემკვიდრეობაც ამ დაავადებით არის დატვირთული, არიან ჰიპოდინამიურნი, ჭარბად იღებენ მარილს, ხანდაზმულები არიან. ამასთანავე, არტერიული ჰიპერტენზიის ერთ-ერთ მიზეზად შეიძლება ჩაითვალოს ანთებითი პროცესებიც, ამიტომ პაციენტთა სისხლში ჩ-რეაქტიული ცილის აღმოჩენა შესაძლოა პროგნოზული მაჩვენებელიც იყოს. არტერიული წნევის მომატებას განაპირობებს ორი ჰემოდინამიკური პროცესი: გულის მიერ გადმოსროლილი სისხლის ნაკადის მატება, სისხლის მიმოქცევის დიდი წრის სისხლძარღვების - არტერიებისა და არტერიოლების - შევიწროება ან ორივე ფაქტორის ერთდროული ზემოქმედება. გულიდან გადმოსროლილი სისხლის ნაკადის მატება შეინიშნება თირეოტოქსიკოზის, აორტული სარქვლის უკმარისობის, მსხვილი ფისტულების, აორტის კედლების სკლეროზის დროს. რაც შეეხება სისხლძარღვთა შევიწროებით გამოწვეულ ჰიპერტონიას, იგი აღენიშნებათ აორტის კოარქტაციის (აორტის ერთ ან რამდენიმე ადგილას შევიწროების) მქონე პაციენტებს. ეს არის აორტის ანატომიური შევიწროებით გამოწვეული ჰიპერტონია.
ჰიპერტონიული დაავადების, რენული ანუ თირკმლისმიერი და ვაზორენული ჰიპერტენზიის დროს კი შეინიშნება არტერიოლების (პატარა არტერიათა) შევიწროება. ჰიპერტენზიის რენული და ვაზორენული ფორმები გამოწვეულია ნივთიერება რენინის ჭარბი სეკრეციით, რენინი კი მონაწილეობს ვაზოპრესიული (სისხლძარღვთა შემავიწროებელი) ნივთიერების - ანგიოტენზინის სინთეზში. არტერიოლების ჰიპერტონია სხვადასხვა ენდოკრინული დაავადების დროს აიხსნება თირკმელზედა ჯირკვლის ჰორმონთა, მაგალითად, ალდოსტერონის, ვაზოპრესიული მოქმედებით. ჰიპერტენზიის ფიზიოლოგიური მექანიზმების მოლეკულურ-გენეტიკურ დონეზე შესწავლამ საშუალება მოგვცა, დაგვედგინა იმ გენთა ოჯახები, რომლებიც სისხლის წნევის რეგულაციის პროცესში მონაწილეობენ. მათ შორის არიან გენები: GNB3, ECE1, ENDRA და სხვანი. ასევე დადგინდა იმ გენთა ჯგუფები, რომელთა სტრუქტურისა და ფუნქციის დარღვევებს ანუ მუტაციებს ჰიპერტენზიის პათოგენეზში შეაქვს წვლილი. უმთავრესი როლი კი ამ პროცესებში რენინ-ანგიოტენზინ-ალდოსტერონულ სისტემას ეკისრება. ეს არის ჰორმონთა მთელი კასკადი, რომელიც არტერიული წნევის კონტროლს უზრუნველყოფს. ამ სისტემის მუშაობაში მონაწილეობენ შემდეგი გენები:
1. ანგიოტენზინოგენის გენი - AGთ გენი;
2. ანგიოტენზინმაკონვერტირებელი (გარდამქმნელი) ფერმენტის გენი - ACE გენი;
3. ანგიოტენზინ II-ის გენი - AII გენი;
4. ანგიოტენზინის რეცეპტორის გენი - AT1-R გენი.
ანგიოტენზინოგენის გენი - AGთ გენი - მოთავსებულია ადამიანის პირველ ქრომოსომაში, იმ რეგიონის ახლოს, სადაც რენინის გენი მდებარეობს. რენინი წარმოადგენს რენინ-ანგიოტენზინის სისტემის ნაწილს. იგი წამყვან როლს ასრულებს სისხლის წნევის რეგულაციაში. რენინი თირკმლის უჯრედების მიერ სინთეზირდება, იქიდან კი სისხლში გადადის. რენინი მოქმედებს ანგიოტენზინოგენზე, საიდანაც ჯერ წარმოიქმნება ანგიოტენზინ I, ხოლო შემდეგ - ანგიოტენზინ II. ეს უკანასკნელი სისხლძარღვებს ავიწროებს, ზრდის სისხლძარღვთა საერთო პერიფერიულ წინააღმდეგობას, იწვევს არტერიული წნევის სწრაფ მატებას. გარდა ამისა, ასტიმულირებს ალდოსტერონის სეკრეციასაც. ყველა ეს ეფექტი ხელს უწყობს ჰიპერტენზიის განვითარებას. ანგიოტენზინის მაკონვერტირებელი ფერმენტის გენი - ACE გენი - მოთავსებულია მე-17 ქრომოსომაში. იგი ანგიოტენზინ I-ს ანგიოტენზინ II-დ გარდაქმნის. ეს გენი მუშაობს მრავალ ქსოვილში: ენდოთელურ უჯრედებში, ლეიდიგის უჯრედებში, თორმეტგოჯა ნაწლავის უჯრედებში, ფილტვებში, სისხლძარღვებში. ეს გენი ყურადღებას იქცევს როგორც გულ-სისხლძარღვთა დაავადების პოტენციური რისკის მაჩვენებელი. ეს, პირველ რიგში, ეხება ისეთ დაავადებებს, როგორიც არის გულის იშემიური დაავადება, მიოკარდიუმის ინფარქტი, არტერიული ჰიპერტენზია. ამ გენის ზედმეტი გააქტიურება ანუ ექსპრესია მოითხოვს ACE გენის ინჰიბიტორებით თერაპიას. დღესდღეობით ACE გენის ინჰიბიტორები ნომერ პირველ საშუალებებად ითვლება ჰიპერტონიისა და გულ-სისხლძარღვთა სისტემის უკმარისობის მკურნალობაში. ისინი ეფექტურია მიოკარდიუმის ინფარქტის, იშემიისა და ათეროსკლეროზის დროსაც. კლინიკაში დაშვებულ ACE გენის ინჰიბიტორებს მიეკუთვნება კაპტოპრილი, ზოფენოპრილი, ფეზინოპრილი, ენალაპრილი, რამიპრილი და სხვა პრეპარატები. ACE გენის ინჰიბიტორთა თერაპიული აქტივობის შემსწავლელმა გამოკვლევებმა აჩვენა, რომ ანგიოტენზინ II-ის სინთეზის დაბრკოლებამ აღარ გამოიწვია მიოკარდიუმის ჰიპერტროფია, არც პოსტიშემიური არითმია და მიოკარდიუმის ინფარქტის თანმხლები გულის ფუნქციის დარღვევები. ანგიოტენზინ II-ის ფიზიოლოგიური ეფექტები რეალიზდება უჯრედულ დონეზე სპეციფიკური ანგიოტენზინური რეცეპტორების მეშვეობით. სადღეისოდ დადგენილია ანგიოტენზინური რეცეპტორების რამდენიმე ტიპი. Aთ1-ღ რეცეპტორები უფრო სრულყოფილად არის შესწავლილი. ეს რეცეპტორები ლოკალიზდება სხვადასხვა ორგანოსა და ქსოვილში, სისხლძარღვებში, გულში, ღვიძლში, თირკმელზედა ჯირკვლის ქერქში, ფილტვებში, ტვინის ზოგიერთ უბანში. ეს ის რეცეპტორებია, რომელთა მეშვეობითაც ვლინდება ანგიოტენზინ II-ის მოქმედების ეფექტი. დღეისთვის შესაძლებელია ამ გენთა მოლეკულურ-გენეტიკური ანალიზი. ისინი გვიჩვენებენ არტერიული ჰიპერტენზიის განვითარების რისკს. აქვე უნდა გვახსოვდეს, რომ მაღალი რისკის დროს თანამედროვე პროფილაქტიკური და მედიკამენტური საშუალებებით ავადობის შემცირება ან თავიდან აცილება შესაძლებელია.