აღმზრდელთა კონფლიქტი
რომელი ჯობია?
ოჯახისთვის ბავშვის აღზრდის საკითხი მარადიული, ჯერ კიდევ გადაუწყვეტელი პრობლემაა. ის არის მრავალი მეცნიერის - პედაგოგის, ფსიქოლოგის - შესწავლის საგანი და პოლემიკასა და აზრთა სხვადასხვაობს იწვევს. საყოფაცხოვრებო კამათი ხშირად სამეცნიერო კონფერენციებზეც გრძელდება. რა ჯობს, სიმკაცრე თუ ლმობიერება, ავტორიტარიზმი თუ თავისუფლების მინიჭება? ორივე პრინციპს ჰყავს მომხრეებიც და მოწინააღმდეგეებიც. სანამ უფროსები ვკამათობთ, ბავშვები ცდილობენ მიხვდნენ, როგორ მოიქცნენ, რომ მშობლებს ასიამოვნონ და რას უნდა ელოდნენ ამა თუ იმ სიტუაციაში ამ უცნაური უფროსებისაგან... მოდი გავარკვიოთ, რით შეიძლება დაგვეხმაროს ამ კითხვებზე პასუხის ძიებისას მეცნიერთა მიღწევები. ჩვენ არაერთხელ გვითქვამს, რომ პედაგოგიკაში გამოყოფენ აღზრდის ოთხ ტიპს: დიქტატს, ზემზრუნველობას, ჩაურევლობას და თანამშრომლობას. ყოველი მათგანი განსაზღვრული კუთხით ახდენს გავლენას ბავშვის პიროვნების ფორმირებაზე. დიქტატი არის ოჯახის ზოგიერთი წევრის (უმთავრესად - უფროსებისა და მათი მიმბაძველი უფროსი ბავშვების) მიერ სხვა წევრების ინიციატივისა და ღირსების მუდმივი დათრგუნვა. მშობლების მიერ ასეთი პედაგოგიური ტაქტიკის არჩევისას ბუნებით ლიდერობისკენ მიდრეკილ ბავშვს ძლიერი წინააღმდეგობის უნარი უვითარდება, მაგრამ თუ ის ადვილად ტრავმირებადი პიროვნებაა, ასეთი აღზრდის შედეგი შეიძლება იყოს შფოთვა, ეჭვიანობა, შიში და საკუთარი შესაძლებლობების დაუფასებლობა. ზემზრუნველობა არის ისეთ ურთიერთობათა სისტემა, რომლის დროსაც მშობლები თავიანთი შრომის წყალობით აკმაყოფილებენ ბავშვის ყველა მოთხოვნას, თავიდან აცილებენ მას ყოველგვარ საზრუნავს, სირთულესა და ძალისხმევას. ამ შემთხვევაში აღზრდის შედეგის პროგნოზირება ადვილია - ყალიბდება ემოციურად მოუმწიფებელი, ჭირვეული, ეგოცენტრული, მომთხოვნი პიროვნება, რომელიც სულაც არ არის ადაპტირებული ცხოვრებასთან. გარდა ამისა, ზემზრუნველობა შესაძლოა ჰიპოქონდრიული მიდრეკილებების განვითარების მიზეზად იქცეს. ბავშვობიდანვე ზედმეტ მზრუნველობას მიჩვეული ბავშვი თავად გრძნობს თავს ზედმეტად და უძლურად მრავალ ისეთ სიტუაციაში, რომლებიც მისგან მოქმედებასა და გადაწყვეტილების მიღებას მოითხოვს. ხდება პირიქითაც - გარდატეხის ასაკის მოახლოებისას ბავშვს უჩნდება მოთხოვნილება, გათავისუფლდეს ზედმეტი მზრუნველობისაგან, რაც საბოლოოდ იწვევს პიროვნების ჯანყს და განსაზღვრულ ქცევას, რასაც პროტესტის ფუნქცია აქვს. ჩაურევლობა არის ოჯახურ ურთიერთობათა ისეთი სისტემა, რომელიც ეფუძნება ბავშვებისა და უფროსების დამოუკიდებელი არსებობის მიზანშეწონილობის აღიარებას. ბავშვი თავის თავს არის მინდობილი. მშობლები, რომლებიც აღზრდის ამ პრინციპს აღიარებენ, იმედოვნებენ, რომ ხელს უწყობენ დამოუკიდებლობის, პასუხისმგებლობის გრძნობის გამომუშავებას, გამოცდილების მიღებას. შეცდომების დაშვებისას ბავშვი იძულებულია, გააანალიზოს ისინი და საკუთარი დასკვნები გამოიტანოს, შეცდომებიც თავად უნდა გამოასწოროს. აღზრდის ასეთი მეთოდის გამოყენებისას არსებობს პატარას ემოციური გაუცხოების ალბათობა. ადამიანი, რომელსაც ბავშვობისას დააკლდა ალერსი და მშობლების მზრუნველობა, თავს მარტოსულად გრძნობს, არავის ენდობა, ეჭვიანია. მას ძალიან უჭირს რაიმე საქმის სხვისთვის მინდობა და ცდილობს ყველაფერი თავად აკეთოს. თანამშრომლობა არის ურთიერთობა, რომლის ძირითადი პრინციპიც არის გაერთიანება საერთო მიზნებისა და ამოცანების ირგვლივ, ერთობლივი საქმიანობა, ურთიერთდახმარება ყველა, მათ შორის ემოციურ სფეროში. აღზრდის პროცესში მთავარი სიტყვაა "ჩვენ". ბავშვს აქვს საკმარისი დამოუკიდებლობა, მაგრამ მის გვერდით ყოველთვის არის უფროსი, რომელიც მზადაა დაეხმაროს ბავშვს, მხარი დაუჭიროს, აუხსნას, დაამშვიდოს. ასეთი ოჯახის წევრებს აერთიანებთ საერთო ინტერესები, ოჯახური ტრადიციები, სპონტანური დღესასწაულები, ემოციური მოთხოვნილება იყვნენ ერთად, ერთობლივი საქმიანობა. თანამშრომლობა პედაგოგთა და ფსიქოლოგთა უდიდესი ნაწილის მიერ აღიარებულია აღზრდის ყველაზე ეფექტურ ტიპად, თუმცა ჩვეულებრივ ცხოვრებაში ოჯახში ერთდროულად გვხვდება აღზრდის რამდენიმე ტიპი, რაც ქმნის დაძაბულ ატმოსფეროს და არასასურველ ზემოქმედებას ახდენს ბავშვის განვითარებაზე. რატომ ხდება ასე?
მშობელთა უთანხმოების მიზეზი
ოჯახში ბავშვის აღზრდასთან დაკავშირებით უთანხმოებას მრავალი მიზეზი აქვს. უპირველეს ყოვლისა, ეს არის თავად მშობლების განსხვავებული გამოცდილება, რომელიც მათ ბავშვობისას მიიღეს. ცნობილია, რომ მშობლები ხშირად ახდენენ აღზრდის იმ მოდელის კოპირებას, რომელიც მიღებული იყო მათ ოჯახში. არის ისეთი შემთხვევებიც, როცა ადამიანები არ ეთანხმებიან მათი მშობლების აღზრდის პრინციპებს და ცდილობენ, საკუთარი შვილების აღზრდისას რადიკალურად განსხვავებული მეთოდი გამოიყენონ. ასე უმეტესად ის მშობლები იქცევიან, რომელთაც ბავშვობისას ზედმეტად თრგუნავდნენ. საკუთარი დანაკლისის კომპენსაციის მიზნით ისინი შვილებს ბევრის უფლებას აძლევენ. მათმა შვილებმა არ იციან, რა არის აკრძალვა, შეზღუდვა, რაც ხშირად უპასუხისმგებლობისა და ეგოიზმის მიზეზად იქცევა. აღზრდის ოპტიმალური სტილის არჩევის დამაბრკოლებელი კიდევ ერთი ფაქტორი შეიძლება იყოს მშობელთა განსხვავებული ხასიათი. ამის მაგალითია პედანტური, ყველა წვრილმანისთვის ყურადღების მიმქცევი მამა, რომელიც ხშირად ბრაზობს და მოითხოვს მისი ბრძანებების დაუყოვნებლივ შესრულებას და რბილი, ლმობიერი ხასიათის დედა, რომელიც უძლურია ბავშვის სისუსტეებისა და ჭირვეულობის წინაშე. რითია საშიში ასეთი სიტუაცია? ის შეიძლება ორგვარად დასრულდეს - გამოიწვიოს ბავშვის შფოთვა მუდმივი დაძაბული მოლოდინისა და გაურკვევლობის გამო (დასჯიან თუ აპატიებენ ამა თუ იმ საქციელს) ან ეშმაკობისა და მანიპულირების უნარის განვითარების საფუძველი გახდეს - ბავშვმა ისწავლოს მშობლების ამ განსხვავების სათავისოდ გამოყენება. მაგალითად, მამასთან ყველა უთანხმოების შემდეგ ის შეიძლება აცრემლებული მივიდეს დედასთან და დასამშვიდებლად მოითხოვოს საჩუქარი, ტკბილეული ან უბრალოდ ალერსი. დედა, რომელიც ამ სიტუაციაში ბავშვს ეთანხმება და აღიარებს, რომ "მამა ცუდია", შვილის თვალში სპობს მამის ავტორიტეტს. მამა გრძნობს ამას და უფრო მეტად ბრაზობს, ოჯახური კონფლიქტიც ღრმავდება. რატომ? მამა, რომელიც ხედავს დედა-შვილის "შეთქმულებას", თავს ზედმეტად გრძნობს. როგორც წესი, ასეთი "დესპოტის" არსებაში იმალება მგრძნობიარე პიროვნება, რომელსაც დაქვეითებული თვითშეფასება აქვს და ბავშვივით მოითხოვს ყურადღებასა და გაგებას. მოზრდილი ადამიანის ასეთი ქცევის საფუძველია სურვილი, დაიცვას საკუთარი შვილი პირადი შეცდომებისგან, მძიმე განცდებისგან. მშობლებს, რომლებმაც ბავშვობისას გადაიტანეს დამცირება, დაცინვა და წარუმატებლობა, სურთ ხედავდნენ, რომ მათი შვილი ძლიერი პიროვნებაა. ამ მიზნით ისინი ბავშვებს სპარტანულ პირობებში ზრდიან. ამ მშობლებს ბავშვობისას არ უსწავლიათ სიყვარული, არ ჰქონიათ უფროსების მხარდაჭერა და ამიტომ არ ესმით, რომ ძლიერი პიროვნება მაშინ შეიძლება გახდე, როცა მუდმივად გრძნობ, რომ ახლობელ ადამიანებს შენი ესმით.
რა შედეგი მოაქვს უთანხმოებას
ბავშვის აღზრდის გამო უთანხმოება არცთუ იშვიათად ოჯახში არსებული დისჰარმონიის ნიშანია. ასეთ დროს განსხვავებული შეხედულებები მშობელთა კონფლიქტსაც ედება საფუძვლად. შედეგად ბავშვი ცუდ დღეში აღმოჩნდება, ვინაიდან ის იძულებულია გააკეთოს არჩევანი ორ ძალიან ძვირფას და თანაბრად საყვარელ ადამიანს - დედასა და მამას შორის. ბავშვის ერთ-ერთი უმთავრესი მოთხოვნილებაა, ახლობელ ადამიანებს უყვარდეთ. სწორედ ამიტომ სვამენ ხშირად კითხვას: "მე კარგი ვარ?" ან ხმამაღლა აცხადებენ: "მე კარგი ბიჭი ვარ!" მათთვის ეს ძალიან მნიშვნელოვანი საკითხია და ხშირად პატარას ქცევაც სწორედ ამ მოთხოვნილებასთანაა დაკავშირებული. რა უნდა მოიმოქმედოს ბავშვმა, რომელსაც სურს, იყოს კარგი როგორც დედის, ასევე მამის თვალში და თანაც საკუთარი პედაგოგიური პრინციპების მქონე ბებიასა და ბაბუასაც არ აწყენინოს? ბავშვს უჭირს აირჩიოს ქცევის განსაზღვრული ხაზი და გააკეთოს არჩევანი საყვარელ უფროსებს შორის. მისთვის ეს პრაქტიკულად შეუძლებელია. და ბავშვიც იძულებულია, იეშმაკოს და კონკრეტულ უფროსთან მისი მოლოდინის შესაბამისად მოიქცეს. ასე აიძულებენ მშობლები ბავშვებს, პატარაობიდანვე დაეუფლოს მანიპულირების ნატიფ ხელოვნებას. ბავშვს, რომელიც იზრდება წინააღმდეგობრივ გარემოში, უჭირს საკუთარი მორალურ-ზნეობრივი პრინციპების გამომუშავება, რაც სრულიადაც არ უწყობს ხელს პიროვნების ჰარმონიულ და სრულყოფილ განვითარებას. როცა ოჯახში უთანხმოებაა, ბავშვს შესაძლოა ნევროზული ნიშნები გამოაჩნდეს: შიში, ენურეზი, აგრესიის აფეთქება. ბავშვს შიში იპყრობს, როცა მშობლები მისი აღზრდის გამო კამათობენ. არცთუ იშვიათად ბრალდება: "აი, დატკბი შენი აღზრდის შედეგით!" - ბავშვის თანდასწრებით გაისმის და პატარას შესაძლოა ეგონოს, რომ თავადაა კონფლიქტის მიზეზი, იგრძნოს საკუთარი "დანაშაული", საკუთარი თავი "ცუდი" ბავშვების რიცხვს მიაკუთვნოს და შემდგომ უფრო უარესად მოიქცეს.
როგორ ვიპოვოთ გამოსავალი?
რა უნდა იღონონ მშობლებმა, რომ შვილი ამ მდგომარეობამდე არ მიიყვანონ? უპირველეს ყოვლისა, ერთმანეთთან უსარგებლო დაუნდობელ ბრძოლას და აღზრდის საკუთარი პრინციპების ჯიუტად დაცვას სჯობს საკონსულტაციოდ ფსიქოლოგს მივმართოთ. გარდა ამისა, აუცილებელია გადავაფასოთ საკუთარი დამოკიდებულება აღზრდის პრობლემის მიმართ. ეს არც ისეთი რთულია, როგორც ერთი შეხედვით გვეჩვენება. სინამდვილეში თითოეულ მშობელს აქვს აღზრდის უნიკალური, ფასდაუდებელი გამოცდილება. მშობლები ინტუიციურად გრძნობენ, რა სჭირდება ბავშვს და როგორ დაეხმარონ მას ზრდაში, ოღონდ ვიდრე ამ მეთოდებს საკუთარ შვილზე გამოიყენებდნენ, აუცილებელია, ისინი ერთმანეთს შეუთანხმონ. ხშირად ზედმეტი პრინციპულობის გამო კამათში ჩაბმული ოჯახის წევრები ივიწყებენ კონფლიქტის მოგვარების ყველაზე მარტივ ხერხს - ერთად შეკრებასა და მშვიდად საუბარს. აუცილებელია, ყველას ჰქონდეს საკუთარი აზრის გამოთქმის უფლება. ოჯახის ყველა წევრი უნდა ხსნიდეს, როგორი წარმოუდგენია ბავშვის მომავალი და რა გზით სურს ამაში დაეხმაროს. ოჯახის ყველა წევრმა უნდა დაუგდოს ყური საკუთარ თავს და აზრი გაუზიაროს სხვებს. საჭიროა დავფიქრდეთ, ხომ არ არის ჩვენი წარმოდგენა შვილის მომავალზე საკუთარი ცხოვრების შეცვლის სურვილი. თუ ასეა, უნდა ვიპოვოთ ძალა და ვაღიაროთ, რომ ბავშვი სხვა პიროვნებაა, მას აქვს უფლება, ჰქონდეს საკუთარი ცხოვრების გზა და სულაც არ წარმოადგენს ჩვენი შეცდომების გამოსასწორებელ ინსტრუმენტს. ერთად გააანალიზეთ ის სირთულეები, რომლებსაც თავად შეეჯახეთ ბავშვობისას, დაეხმარეთ ერთმანეთს ბავშვის მიმართ დამოკიდებულების შეცვლაში და მაშინ არ მოგიწევთ საკუთარი პრობლემებით შვილის შეწუხება.
სპეციალისტები გვთავაზობენ წესებს, რომლებიც მშობლებმა არ უნდა დაარღვიონ. რასაკვირველია, იგულისხმება ის შემთხვევები, როცა მშობელთათვის ბავშვის ინტერესები უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე საკუთარი პრინციპები.
1. არასოდეს გაარჩიოთ ურთიერთობა ბავშვების თანდასწრებით.
2. არ გამოიყენოთ ბავშვების თანდასწრებით გამოთქმები, რომლებიც ამცირებენ თქვენი მეორე ნახევრის ავტორიტეტს.
3. მეორე ნახევრის მიმართ გამოთქმულმა ბრალდებითმა ფრაზებმა შესაძლოა ბავშვში გამოიწვიონ დანაშაულის გრძნობა, ხელი შეუწყონ თვითშეფასების დაქვეითებას.
4. თუ გაღიზიანებული ხართ, ჯობს დისკუსია აღზრდის საკითხებზე გადადოთ.
5. ჯობს ოჯახში იყოს აღზრდის ერთი ხაზი, ვიდრე რამდენიმე თუნდაც ეფექტური, მაგრამ ერთმანეთის საწინააღმდეგო მეთოდი.
6. მოლაპარაკება ოპტიმალური მეთოდია ერთმანეთის აზრის გასაგებად და ერთიანი აზრის ჩამოსაყალიბებლად
7. გაითვალისწინეთ, რომ დიდ დახმარებას გაგიწევთ სათანადო ლიტერატურა.
8. არ მოგერიდოთ სპეციალისტთან მისვლის.
9. დაიმახსოვრეთ: ბავშვის სიყვარული, მის მიმართ ინტერესი და თანხმობა ოჯახის წევრთა შორის პატარას ეფექტური აღზრდის საწინდარია.
როგორ გავანეიტრალოთ ბებიების აღმზრდელობითი ინიციატივა
არცთუ იშვიათად ოჯახში აღზრდასთან დაკავშირებული კონფლიქტის ინიციატორები ბებიები არიან. ისინი ახდენენ საკუთარი აღმზრდელობითი გამოცდილების იდეალიზაციას და ამიტომ ხშირად აკრიტიკებენ საკუთარ შვილებს, აღზრდის მათეულ მეთოდს. უფროს თაობას ხშირად უჭირს, ფეხი აუწყოს თანამედროვე ცხოვრების მოთხოვნილებებს, მათთვის უცხოა თანამედროვე ბავშვების თამაშები, ინტერესები. რასაკვირველია, ბებიების აზრი უნდა გავითვალისწინოთ. იმ მხურვალე სიყვარულს და სითბოს, რომელსაც ბებიისაგან იღებს, ადამიანი მთელი სიცოცხლე გულით ატარებს. მიუხედავად ამისა, ბავშვის აღზრდაში მთავარი როლი მაინც დედ-მამას ეკისრება. სწორედ მშობლები არიან პასუხისმგებელნი შვილის ყოველმხრივ და ჰარმონიულ განვითარებაზე, მათ მხრებს აწვება პატარას გონებრივი, ფიზიკური, ესთეტიკური და მორალური აღზრდის ტვირთი. თუ გრძნობთ, რომ ბებიის პოზიცია კატეგორიულად ეწინააღმდეგება თქვენს პედაგოგიურ პრინციპებს, თუ ხედავთ, რომ მასთან ურთიერთობის შემდეგ ბავშვი ჭირვეულობს, აღარ გიჯერებთ, რთულია მისი დამშვიდება, ესე იგი ბებიის ქმედებები რადიკალურად ეწინააღმდეგება მშობელთა მიერ შემუშავებულ აღზრდის სტრატეგიას. ასეთ სიტუაციაში ბავშვი ზარალდება. ამიტომ ჯობს, შევამციროთ ბებიის ზეგავლენა, ოღონდ ეს უნდა გავაკეთოთ დელიკატურად, წინასწარ შემუშავებული გეგმით. უპირველეს ყოვლისა, შეიძლება არგუმენტად ის გამოვიყენოთ, რომ ამჟამად ნაკლები დატვირთვა გაქვთ სამსახურში და გსურთ, შვილს მეტი დრო დაუთმოთ, ბებია კი დაასვენოთ. როცა ღვივდება ოჯახური კონფლიქტი აღზრდის თაობაზე, აუცილებელია პირდაპირი, გულახდილი საუბარი, მაგრამ ეს არის უკიდურესი ღონისძიება, რომელიც, თუ შესაძლებელია, თავიდან უნდა ავიცილოთ. ნებისმიერ შემთხვევაში უნდა ეცადოთ, არ მოიწვიოთ "მოსამართლედ" მესამე პირი. ეს უფრო მეტად დაძაბავს ვითარებას. უმჯობესია გავაანალიზოთ, აღზრდის რომელ სფეროებს წარმართავს ბებია ისე, რომ ეს მშობელთა პედაგოგიურ შეხედულებებს არ ეწინააღმდეგებოდეს და სწორედ ეს არეალი ჩავაბაროთ, სხვა რამ კი საკუთარ თავზე ავიღოთ. არ დაივიწყოთ, რომ პატარას აღზრდის ყველაზე ოპტიმალური სტილი სწორედ ერთობლივი ძალისხმევით გამომუშავდება. ოჯახის წევრებს შეიძლება რადიკალურად განსხვავებული ხასიათი ჰქონდეთ, მაგრამ მათ უნდა აერთიანებდეთ ერთობლივი იდეა - ბავშვების სიყვარული, ადამიანის ღირსების პატივისცემა და მზრუნველი დამოკიდებულება ბავშვის ნატიფი სამყაროს მიმართ.