დედობრივი მზრუნველობის დეფიციტი
XX საუკუნის 60-იანი წლებიდან ძალზე პოპულარული გახდა ტერმინი "დეპრივაცია" (ლათ. - დანაკლისი). ამ ტერმინს ხმარობენ სპორტსმენები და კოსმონავტები, მასწავლებლები და სოციოლოგები. რა შინაარსს აქსოვენ მასში მედიკოსები და ფსიქოლოგები?
მეცნიერთა ნაწილს მიაჩნია, რომ დეპრივაცია არის "სასიცოცხლო სიტუაციების შედეგად წარმოქმნილი განსაზღვრული მდგომარეობა, როცა სუბიექტი საკმაო ხნითა და ოდენობით მოკლებულია თავისი საარსებო ფსიქიკური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილების საშუალებას".
უფრო ლაკონიურად დეპრივაცია განსაზღვრა გამოჩენილმა ინგლისელმა ფსიქოლოგმა ჰებმა, რომელსაც დიდი წვლილი მიუძღვის ამ პრობლემის შესწავლაში. მისი აზრით, დეპრივაცია არის მდგომარეობა, რომელიც დაკავშირებულია ბიოლოგიურად სრულფასოვან, მაგრამ ფსიქოლოგიურად არასრულფასოვან გარემოსთან.
ემოციურ დეპრივაციად მიიჩნევენ ალერსის, მზრუნველობის, ადამიანური სითბოსა და თანაგრძნობის ხანგრძლივ მოკლებას ანუ ხანგრძლივ ემოციურ იზოლაციას. მრავალი ავტორი ემოციური დეპრივაციის არსს უთანაბრებს უცხოეთში ფართოდ მოარულ ტერმინს, რომელსაც "დედობრივი მზრუნველობის დეფიციტი" ჰქვია, მაგრამ მას უფრო კონკრეტული შინაარსი აქვს და, როგორც წესი, წარმოადგენს სოციალური გავლენების (უპატრონობის, უმეთვალყურეობის, ფსიქიკურად ჯანმრთელი ადამიანებისგან იზოლაციის და სხვა) შედეგს.
დეპრივაციის სხვადასხვა სახე მეტწილად ერთმანეთშია გადახლართული. მაგალითად, ბავშვი იზრდება ცუდად ორგანიზებულ საბავშვო სახლში; მოკლებულია არა მარტო დედის სითბოს, არამედ სრულფასოვან მზრუნველობასაც მოსამსახურე პერსონალის მხრიდან; გარდა ამისა, ის იღებს მცირე ინფორმაციას, ამიტომ ცოდნის არასაკმარისი მარაგი აქვს და ა.შ. ყოველივე ამას შეუძლია შექმნას ფსიქონევროლოგიური დაღვევების რთული კომპლექსი. მაგრამ არ უნდა ვიფიქროთ, რომ ემოციური და სხვა მოვლენების ხანგრძლივი დეფიციტი აუცილებლად ფსიქიკის დარღვევამდე მიგვიყვანს - ეს დამოკიდებულია ამ ფაქტორის გამოხატვის ხარისხსა და მოქმედების ხანგრძლივობაზე.
იმ ბავშვების უმეტესობას, რომლებიც დეპრივაციის პირობებში იმყოფებიან, არ აქვს უხეში და ხანგრძლივი მოშლილობა. მილიონობით ადამიანი იზრდებოდა ბავშვთა სახლებში, ომისა და გაჭირვების დროს მათ არაერთი ფსიქიკური ტრავმა გადაიტანეს ახლობლების სიკვდილის გამო, მაგრამ მათში არ შეიმჩნეოდა არავითარი გადახრა. მხოლოდ ძალზე უმნიშვნელო ნაწილს თუ აღენიშნებოდა ესა თუ ის დარღვევა. ყველაფერი იმაზე მეტყველებს, რომ ყველა გადახრის წარმოშობა მხოლოდ დეპრივაციის ფაქტორის მოქმედებით არ შეიძლება ავხსნათ. ისინი ვლინდება არახელსაყრელი გარე ზემოქმედებების, მემკვიდრეობითი მიდრეკილებისა და ზოგიერთი სხვა მიზეზის თანხვედრის დროს.
სიყვარულის მოთხოვნილება ბავშვის ნიშანდობლივი თვისებაა და ძნელი წარმოსადგენი არ არის, როგორ ტანჯვას აყენებს მას სიყვარულის უქონლობა ან უფროსების ცალმხრივი თუ პათოლოგიური სიყვარული. საეჭვოა, ამან უკვალოდ ჩაიაროს. ყველაფერი შეიძლება დავიწყებას მიეცეს, ბავშვობა კი არასოდეს!
რასაკვირველია, ადამიანის ცხოვრების ყველა პერიოდი მნიშვნელოვანია, მაგრამ განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ადრეული ბავშვობა. ლევ ტოლსტოი წერდა: "განა არ ვცხოვრობდი მაშინ, იმ პირველ წლებში, როცა ვსწავლობდი ყურებას, მოსმენას, გაგებას, ლაპარაკს, მეძინა, ძუძუს ვწოვდი, ვკოცნიდი მას, ვიცინოდი და ვახარებდი დედაჩემს? მე ვცხოვრობდი, ვცხოვრობდი ნეტარებით. განა მაშინ არ ვისწავლე ყველაფერი ის, რითაც ახლა ვარსებობ? და ვისწავლე ისე ბევრი, ისე ჩქარა, რომ მთელ დანარჩენ ცხოვრებაში იმის მესამედიც არ შემიძენია. ხუთი წლის ბავშვიდან ჩემამდე ერთი ნაბიჯია მხოლოდ, დაბადებიდან ხუთ წლამდე კი საშინლად დიდი მანძილი". მაგრამ რა მოხდება, თუ ბავშვი ადრეული ასაკიდანვე დეპრივაციის მდგომარეობაში აღმოჩნდა (სულერთია, სოციალურში, ემოციურსა თუ შერეულში)?
"ტყის ბავშვები"
დედის სიყვარულისა და თავისივე მსგავსებთან ურთიერთობის გარეშე ცხოვრება ადამიანისთვის უკვალოდ ვერ ჩაივლის. მაგრამ დღემდე გაუგებარია, როგორ არის საქმე სინამდვილეში, რადგან ლოგიკა ლოგიკაა, ფაქტი კი ფაქტად რჩება - რა საინტერესო და დამჯერებელიც არ უნდა იყოს კიპლინგის მონათხრობი ლეგენდარული მაუგლის შესახებ, მეცნიერები ვალდებულნი არიან, ყველაფერი შეამოწმონ და არაფერი დაიჯერონ დაუმტკიცებლად. მეცნიერთა შორის გავრცელებული ერთ-ერთი თვალსაზრისი ასეთია: ნადირთა შორის აღმოჩენილ ბავშვებს დაკარგული აქვთ ადამიანის სახე, მათი უმრავლესობა იმთავითვე სულით ავადმყოფი იყო, სწორედ ავადმყოფობის გამო ჩამორჩა მშობლებს, აებნა გზა და დარჩა ტყეში, იქ კი სწრაფად გაველურდა. ზოგიერთ შემთხვევაში მშობლებმა თვითონ მოიცილეს თავიდან გონებრივად ჩამორჩენილი ბავშვები. ანუ ამ ბავშვების თანდაყოლილ გონებრივ სისუსტეში უნდა ვეძიოთ მთავარი მიზეზი იმისა, რომ ისინი ადამიანთა საზოგადოების მიღმა აღმოჩნდნენ. ალბათ, ეს თვალსაზრისი ყოველთვის არ არის სამართლიანი, მაგრამ მაინც უნდა გავითვალისწინოთ
"ტყის ბავშვების" ფსიქიკური ანომალიების შესახებ მსჯელობისას. ოღონდ არ უნდა ჩავცვივდეთ უკიდურესობაში და არ უნდა ვიფიქროთ, რომ ყველა მაუგლი გონებასუსტი არსებაა, რომელიც მხოლოდ გონებრივი დეფექტის გამო აღმოჩნდა ამ მდგომარეობაში. ცხოვრება მრავალსახოვანია და ყველაფერი შეიძლება მოხდეს. ახლა მაუგლის ალბათ მხოლოდ იმიტომ იხსენებენ, რომ ხაზგასმით აღნიშნონ: ზოგიერთი ადამიანის ფსიქიკური ნაკლოვანების წარმოშობაში მთავარ როლს ემოციური და სოციალური ზემოქმედების დეფიციტი ასრულებს.