ეკა ჭავჭავაძე

პროფპათოლოგი მაია ვარამაშვილი იმ პროფესიულ მავნე ფაქტორთა შესახებ გვესაუბრება, რომლებთან კონტაქტიც შესაძლოა პროფესიული სიმსივნური დაავადების მიზეზად იქცეს.

- პროფესიულია სიმსივნე, რომელიც სრულად ან ნაწილობრივ გამოწვეულია სამუშაო ადგილზე კანცეროგენული ბუნების მქონე აგენტთან კონტაქტით.

საწარმოო კანცეროგენები ორგანიზმში სამი გზით ხვდება: ჩასუნთქვით, კანზე მოხვედრით და შინაგანად.

პროფესიული სიმსივნის განვითარების მექანიზმები სათანადოდ დღემდე არ არის შესწავლილი, თუმცა ერთი რამ ცხადია: აღნიშნულ დაავადებათა განვითარება უკავშირდება იმ კანცეროგენულ ნივთიერებას, რომელთან კონტაქტიც ადამიანს სამუშაო პირობებში უწევს. სიმსივნური პროცესის განვითარებისთვის აუცილებელია ქიმიური კანცეროგენისა და ორგანიზმის მჭიდრო და განსხვავებული პერიოდით ურთიერთქმედება, რომელიც რამდენიმე ეტაპისგან შედგება. თავდაპირველად ორგანიზმი იწოვს კანცეროგენული ბუნების მქონე აგენტს, შემდგომ იგი ნაწილდება და ნივთიერებათა ცვლაში ერთვება. მოგვიანებით ნივთიერებათა ცვლის შედეგად წარმოქმნილი ნაერთი ურთიერთქმედებს დნმ-სთან, იწვევს მისი გარკვეული უბნის ცვლილებას, რის შედეგადაც ორგანიზმში ზრდას იწყებს სიმსივნური ახალწარმონაქმნი.

ძალიან ხშირად კანცეროგენულია არა თვით ქიმიური ნივთიერება, რომელთანაც ადამიანს უწევს კონტაქტი, არამედ მისი მეტაბოლიტი - ნივთიერებათა ცვლის შედეგად წარმოქმნილი ნაერთი.

- რომელ ეგზოგენურ ფაქტორებზეა დამოკიდებული პროფესიული ონკოლოგიური დაავადებების განვითარება?

- იმაზე, რამდენი ხანია გასული საწარმოო კანცეროგენის მოქმედების დაწყებიდან, როგორია მისი მოქმედების ხანგრძლივობა სამუშაო დღის განმავლობაში; რამდენი ხანი გავიდა, რაც შეწყდა აღნიშნული ფაქტორის ორგანიზმზე ზემოქმედება. მნიშვნელოვანია კანცეროგენის მოქმედების დაწყების პერიოდში მომუშავის ასაკიც.

- რა საერთო ნიშნები აქვს პროფესიულ ონკოდაავადებებს?

- ეს პათოლოგიები აღმოცენდება პროფესიული კანცეროგენების ხანგრძლივი ზემოქმედების შემდგომ, ხანგრძლივია პერიოდი დაავადების გამოვლენამდე, ამასთანავე, გამოვლენა ხდება მაშინ, როდესაც ადამიანი წყვეტს კანცეროგენთან კონტაქტს.

- რომელი ონკოლოგიური დაავადებების მიზეზად შეიძლება იქცეს პროფესიული საქმიანობა?

- ცნობილია პირის ღრუს, ზედა სასუნთქი გზებისა და ფილტვების, კანის (კერატოზები, პაპილომები), შარდის ბუშტის, ღვიძლის, კუჭის, ცენტრალური ნერვული სისტემის, ძვლების პროფესიული სიმსივნეები და პროფესიული ლეიკოზები.

- როგორი ლოკალიზაციისაა პროფესიული ახალწარმონაქმნები და რომელი პროფესიები რა სახის სიმსივნური პროცესების განვითარებას უწყობს ხელს?

- პირის ღრუს სიმსივნეები ძირითადად 58-60 წლის პირებს შორის არის გავრცელებული. რისკფაქტორებია თამბაქოს წევა და ალკოჰოლის რეგულარული მიღება. დაავადება ლუდის, ღვინისა და მაგარი ალკოჰოლური სასმელების დამამზადებელ საწარმოებში მომუშავეებს ემუქრებათ. მაღალია ავადობის მაჩვენებელი ტყავ-საგალანტერეო საწარმოებსა და სტამბებში დასაქმებულთა შორის. სიმსივნეები ამ შემთხვევაში პირის ღრუს ლეიკოპლაკიის ფონზე ვითარდება, რომელიც აღნიშნული პათოლოგიის სიმსივნისწინა დაავადებას წარმოადგენს.

საყლაპავის სიმსივნეების რისკფაქტორია წყალსა და საკვებში ნიტროზამინების შემცველობა. დაავადების მაღალი რისკი აქვთ აზბესტთან, ორგანულ გამხსნელებთან, პესტიციდებთან, მპოხავ-გამაცივებელ სითხეებთან, აეროზოლებთან, ნიკელთან, ქრომთან, ნიშადურთან კონტაქტში მყოფ პირებს, აგრეთვე რენტგენოლოგებს, მინერალური სასუქების, ხის გადამამუშავებელ საწარმოებში, ავეჯის დამამზადებელ საწარმოებში დასაქმებულებს.

დაავადების ფარული პერიოდი რამდენიმე წლიდან რამდენიმე ათეულ წლამდე გრძელდება და შესაძლოა გამოვლინდეს მავნე ნივთიერებასთან კონტაქტის შეწყვეტიდან რამდენიმე წლის შემდეგ.

ღვიძლის სიმსივნეების რისკფაქტორებია ვირუსული ჰეპატიტები, ღვიძლის ციროზი, ალკოჰოლის ჭარბი მიღება.

პროფესიული რისკის შემცველია ქიმიური, ფქვილის გადამამუშავებელი საწარმოები. ხშირია ავადობა იმ საწარმოებში, სადაც მიმდინარეობს ვინილქლორიდის პოლიმერიზაცია, სადაც მუშებს კონტაქტი აქვთ ნიშადურთან, ასევე - მილსადენების მემონტაჟეებს შორის. დაავადების რისკი იზრდება, როდესაც ადამიანი მუშაობას უკვე ფორმირებული ღვიძლის ციროზის ფონზე იწყებს.

კუჭის სიმსივნის რისკფაქტორს წარმოადგენს მარილიანი, შებოლილი პროდუქტებით, ნიტრატებით, ნიტრიტებით, მეორეული ამინებით მდიდარი პროდუქტებით კვება. ეს ნივთიერებები ორგანიზმში მოხვედრის შემდეგ კანცეროგენული თვისებების მქონე ნაერთებს წარმოქმნიან.

სიმსივნისწინარე პათოლოგიებს შორის მნიშვნელოვანია ფონური ატროფიული გასტრიტი, ინტერსტიციული მეტაპლაზია, დისპლაზია.

პროფესიული ფაქტორებია: მტვერი (აზბესტისა, ნახშირისა, ხისა, მინერალური, ლითონური, სინთეზურ-ბოჭკოვანი). საშიშია რეზინის საბურავების დამამზადებელი საწარმოები, ასევე - ისეთი საწარმოები, სადაც ადამიანს უწევს კონტაქტი ქრომთან, ნიკელსა და აზბესტთან, პოლიციკლურ არომატულ ნახშირწყლებთან.

არსებობს სოციალურ-ეკონომიკური ხასიათის რისკფაქტორებიც: კვების ხასიათი, თამბაქო, ალკოჰოლი. თამბაქოს წევა ამ შემთხვევაში აძლიერებს მავნე საწარმოო ფაქტორთა ორგანიზმზე ზემოქმედებას.

სიგმოიდური და სწორი ნაწლავის სიმსივნისთვის რისკფაქტორებია: ნიადაგსა და წყალში მიკროელემენტ სელენის დეფიციტი, ცილებით, ცხიმებით მდიდარი და მცენარეული უჯრედისითა და ვიტამინებით ღარიბი რაციონი. პროფესიული რისკფაქტორია მჯდომარე სამუშაო.

სპეციფიკური საწარმოო კანცეროგენებია: სხვადასხვა სახის მტვერი, - უპირველეს ყოვლისა, აზბესტის, - გამხსნელები, ნავთობპროდუქტები, პესტიციდები, დიზელის საწვავის გადამუშავების შედეგად მიღებული ნარჩენი აირები.

ნაღვლის ბუშტის სიმსივნეების განვითარების კუთხით პროფესიული რისკის შემცველია საავიაციო დანადგარები, ხის გადამუშავება და ქაღალდის წარმოება.

კუჭქვეშა ჯირკვლის სიმსივნეების რისკფაქტორებია: დიაბეტი, ქრონიკული პანკრეატიტი, ქრონიკული ქოლეცისტიტი. პროფესიულ ფაქტორთა შორის აღსანიშნავია მაიონიზებელი რადიაცია, არომატული ამინები, მტვერი, ორგანული გამხსნელები, საღებავები, ქრომის ნაერთები, გადამუშავებული აირები.

---

გარკვეული ტენდენცია შეიმჩნევა რენტგენოლოგებს, ალუმინისა და ატომურ სადგურებში მომუშავეებს, კინომექანიკოსებს, იუველირებს და ფოტოგრაფებს შორის.

ხორხის სიმსივნის განვითარების კუთხით მნიშვნელოვანია კონტაქტი აზბესტთან, ნიკელთან, იპრიტთან, გამაცივებელ სითხეებთან, ნავთობპროდუქტებთან. დაავადების რისკი იზრდება ისეთი ფონური სიმსივნისწინა დაავადებების არსებობისას, როგორიც არის ზედა სასუნთქი გზების ქრონიკული კატარი, პნევმონია, ტუბერკულოზი, ბრონქიტი. ფილტვებისა და ბრონქების სიმსივნე პირველ ადგილს იკავებს პროფესიულ ონკოლოგიურ დაავადებათა ნომენკლატურაში.

დამტკიცებული კანცეროგენებია: აზბესტი, ნიშადურის ნაერთები, ნიკელი, 6-ვალენტიანი ქრომი, იპრიტი, რადონი.

სავარაუდო კანცეროგენებია: ბერილიუმი, კადმიუმი, ვინილქლორიდი, ფორმალდეჰიდი, სინთეზური მინერალური ბოჭკოები. დაავადების განვითარების რისკი საგრძნობლად იზრდება მოწევის ფონზე, ასევე - ჰაერში ტყვიის აეროზოლის არსებობისას.

ფონური სიმსივნისწინა დაავადებებია ქრონიკული ბრონქიტი და ფილტვის ქრონიკული დაავადებები.

ძვლებისა და სასახსრე ხრტილების დაავადებებისთვის პროფესიული რისკფაქტორებია მაიონიზებელი გამოსხივება, ბერილიუმსა და ვინილქლორიდთან კონტაქტი.

კანის დაავადებებისთვის საწარმოო რისკფაქტორია ულტრაიისფერ გამოსხივებასთან ხანგრძლივი კონტაქტი (მეთევზეები, მეზღვაურები, ფერმერები).

აღიარებული კანცეროგენებია მაიონიზებელი რადიაცია (მეშახტეები, ურანის საბადოებზე მომუშავეები). კანის ავთვისებიანი დაავადებები უჩნდებათ 12-15-წლიანი სტაჟის მქონე ადამიანებს.

ქალის რეპროდუქციული სისტემის (სარძევე ჯირკვალი, საშვილოსნო, საკვერცხეები) დაავადებებისთვის პროფესიული ფაქტორებია: რეზინისა და პლასტმასის წარმოება, თიურამთან, ალტაქსთან, სანარკოზე ნივთიერებებთან, ვისკოზასა და ხელოვნურ ბოჭკოებთან კონტაქტი, ალუმინისა და ქიმიურ საწარმოებში მუშაობა. აღნიშნული ფაქტორები ცვლის ქალის ორგანიზმში ჰორმონულ სტატუსს, რაც თავის მხრივ ბიძგს აძლევს პათოლოგური პროცესის განვითარებას.

წინამდებარე ჯირკვლის (პროსტატის) სიმსივნეების აშკარა ზრდის ტენდენცია შეიმჩნევა. პროფესიული ფაქტორებია მაიონიზებელი რადიაცია და ქიმიური შენაერთები (ატომურ ელექტროსადგურებსა და ლაბორატორიებში მომუშავეები, ქიმიკოსები, კადმიუმსა და ფეროშენადნობებთან კონტაქტში მყოფი პირები, ფერმერები).

შარდის ბუშტის სიმსივნეები - ცნობილია, რომ მათი 10-20% სწორედ პროფესიული ფაქტორებით არის განპირობებული. დადასტურებული კანცეროგენებია 2-ნაფტილამინი, ბენზიდინი, 4-ამინოდიფენილი. სავარაუდო კანცეროგენებია ფენაცეტინი და სხვა არომატული ამინები. პოტენციურად საშიშია გაზის გადამამუშავებელი, ელექტროდული, კოქსოქიმიური, ალუმინის, ნავთობქიმიის, რეზინის, მსუბუქ და კვებით მრეწველობასთან დაკავშირებული პროფესიები.

თირკმლის სიმსივნეებისთვის ცნობილია 174 კანცეროგენული ბუნების ნაერთი: გამხსნელები, არომატული ამინები, კუმარინები და საღებავები. სიმსივნურ პროცესს იწვევს არა თავად ანილინი, არამედ მისი წარმოებულები, რომლებიც ორგანიზმიდან შარდთან ერთად გამოიყოფა და ამიტომ შერჩევითად აზიანებს ამ ორგანოს, რადგან შარდში ამ ტოქსიკური ნაერთების კონცენტრაცია 200-ჯერ უფრო მაღალია, ვიდრე სისხლის პლაზმაში.

რისკჯგუფს ქმნიან კოქსობატარეის დამამუშავებლები, ალუმინისა და ნავთობგადამამუშავებელ საწარმოებში, ბენზინგასამართ სადგურებზე დასაქმებულები, სატვირთო მანქანების მძღოლები, შემდუღებლები, სანტექნიკოსები, მეზღვაურები, კადმიუმთან კონტაქტში მყოფი პირები.

ცენტრალური ნერვული სისტემის დაავადებების კუთხით მომატებულ პროფესიულ რისკს ქმნის ბირთვული და კოსმოსური წარმოება, ბალზამირება, პათოლოგანატომიური საქმიანობა (ფორმალდეჰიდის გავლენით). ელექტრული და ელექტრონული მოწყობილობების წარმოება და შეკეთება.

სისხლის სიმსივნური დაავადებების დადასტურებული რისკფაქტორებია მაიონიზებელი რადიაცია, ბენზოლი, ქლორორგანული პესტიციდები, საღებავები, გამხსნელები. პროფესიულ რისკჯგუფში შედიან: ფარმაცევტები, ექიმები, კინომექანიკოსები, ელექტროაპარატურის შემკეთებლები და მწარმოებლები. დაავადების განვითარებას საკმაო ხანი - 2-დან 10 წლამდე - სჭირდება, ამასთანავე, შესაძლოა ეს მოხდეს ლეიკოზოგენურ ფაქტორთან კონტაქტის შეწყვეტის შემდეგაც.

ზემოთ ჩამოთვლილი დაავადებებიდან ყველაზე ხშირად პროფესიული ფაქტორები აპროვოცირებს ფილტვის, შარდის ბუშტისა და კანის სიმსივნურ დაავადებებს.

- მეტად მნიშვნელოვანია, როგორ დაიცვას გარკვეული რისკის შემცველ ადგილებში დასაქმებულმა ადამიანმა თავი პროფესიული მავნეობისგან.

- უპირველეს ყოვლისა, აუცილებელია იცოდეს, როგორი რისკების შემცველია მისი სამსახური, სახელდობრ რომელ მავნე ნაერთებთან მოუწევს კონტაქტი, როგორი ზომისა და სიმკვრივის ნაწილაკების შემცველია საწარმოო მტვერი, რა გზით შეიძლება მოხვდეს ის ორგანიზმში.

აუცილებელია იმის ცოდნაც, რომ კანცეროგენული ნაერთის ტოქსიკურობას აძლიერებს სამუშაო ადგილას თამბაქოს წევა, ამიტომ ასეთ ადგილებში მოწევა სასტიკად უნდა იკრძალებოდეს. დაცული უნდა იყოს უსაფრთხო შრომის პირობები, რაც ითვალისწინებს სპეციალური სამოსის ტარებას, ხელთათმანებითა და სათვალით კანისა და ლორწოვანი გარსების დაცვას, საწარმოო გარემოში აირაციისა და ვენტილაციის სათანადო მოწყობას, რათა მინიმუმამდე დავიდეს ჰაერში ტოქსიკური ნივთიერების შემცველობა.

მტვერთან კონტაქტში მყოფებისთვის არაფრით არ შეიძლება აირწინაღისა და დამცავი რესპირატორების გარეშე მუშაობა. დიდი პასუხისმგებლობა მოეთხოვება დამსაქმებელ პირს. მან იმთავითვე უნდა გააცნოს დასაქმებულს ყველა ის მავნე ფაქტორი, რომელთან კონტაქტიც მოუწევს მას და სამუშაო ადგილზე უსაფრთხოდ შრომის ყველა პირობის შექმნაც მანვე უნდა უზრუნველყოს.