სიმსივნეთა ადრეული გენეტიკური დიაგნოსტიკა
ამის კვალობაზე, დაავადება შეიძლება იყოს:
- მემკვიდრეობითი;
- არამემკვიდრეობითი;
- მემკვიდრეობით-განწყობითი.
მემკვიდრეობითია დაავადება, რომელიც თაობიდან თაობას გადაეცემა და ბავშვის დაბადებისთანავე ვლინდება. ასეთ დაავადებათა ჩამოყალიბებაში წამყვან როლს მემკვიდრეობა ასრულებს. ისინი წარმოიშობა მემკვიდრეობითი აპარატის - დნმ-ს ისეთი დაზიანების შედეგად, რომელთა გამოვლენა არ არის დამოკიდებული გარეგანი ფაქტორების მოქმედებაზე.
არამემკვიდრეობითი დაავადებები თაობიდან თაობას არ გადაეცემა.
მემკვიდრეობით-განწყობითი დაავადებები ისეთი დაავადებებია, სადაც გენეტიკური აპარატის - დნმ-ს დაზიანება ვლინდება მხოლოდ გარემოს არახელსაყრელი ზემოქმედების შემდეგ. ვლინდება არა ადამიანის დაბადებისთანავე, როგორც ეს მემკვიდრეობით დაავადებებს ახასიათებს, არამედ მხოლოდ მაშინ, როდესაც სიცოცხლის რომელიმე ეტაპზე მემკვიდრეობით განწყობას ანუ დნმ-ს დაზიანებას თან ამა თუ იმ მავნე ფაქტორის ზემოქმედება ერთვის.
მართალია, უჯრედში არსებობს დაზიანებული დნმ-ს რეპარაციული (აღმდგენი) სისტემებიც, მაგრამ ხანდახან ისინი ვერ უმკლავდებიან ამ ფაქტორთა ზემოქმედებას.
ფიზიკური ფაქტორებიდან ასეთია ულტრაიისფერი და რენტგენის გამოსხივება. მათ შეუძლიათ გამოიწვიონ დნმ-ს სტრუქტურული ცვლილებები.
ქიმიური ფაქტორები იწვევენ დნმ-ს დაზიანებას დნმ-სთან ქიმიური ბმების წარმოქმნის გზით, ხოლო ბიოლოგიურ ფაქტორებს, ვირუსებს, შეუძლიათ დნმ-ს სტრუქტურის შეცვლა მასში ვირუსული დნმ-ს "ჩაშენების" გზით.
დაავადებათა უკანასკნელ ტიპს მიაკუთვნებენ სიმსივნურ დაავადებებსაც. სიმსივნური გარდაქმნების გამომწვევ ფაქტორთა მრავალფეროვნების მიუხედავად, ყველა სიმსივნისთვის საერთოა ის, რომ სიმსივნურ გარდაქმნებს უჯრედის დნმ-ს დაზიანება ანუ მუტაცია უდევს საფუძვლად: უჯრედი კარგავს ნორმალური გამრავლების, ზრდისა და დიფერენცირების უნარს და იწყებს უკონტროლოდ გამრავლებასა და ზრდას.
უჯრედთა სიმსივნური გარდაქმნა ერთსაფეხურიანი პროცესი არ არის. უჯრედის გენეტიკურ აპარატში ცვლილებები რამდენიმე ეტაპად მიმდინარეობს. აქედან გამომდინარე, სიმსივნურ გარდაქმნაში გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება დნმ-ს დაზიანებათა აკუმულირებას ანუ დაგროვებას კანცეროგენთა მუდმივი ზემოქმედების პირობებში.
არსებობს თუ არა სიმსივნურ დაავადებათა მემკვიდრეობითი ფორმები? რას ნიშნავს მემკვიდრეობითი განწყობა სიმსივნური დაავადებების მიმართ? შესაძლებელია თუ არა ამ დაავადებათა ადრეული დიაგნოსტიკა ონკომარკერების საშუალებით? არსებობს თუ არა სიმსივნის გამომწვევი გენები ანუ ონკოგენები და შესაძლებელია თუ არა, მოლეკულური ბიოლოგიის თანამედროვე მეთოდების, კერძოდ, გენური თერაპიის საშუალებით შევაჩეროთ ის პათოლოგიური პროცესები, რომლებიც ნორმალური უჯრედების სიმსივნურად გარდაქმნის პროცესში მიმდინარეობს?
ამ და უამრავ სხვა კითხვაზე საბოლოო პასუხი ჯერ კიდევ არ არის გაცემული, თუმცა სიმსივნური გარდაქმნის გენეტიკური მექანიზმების შესახებ არცთუ ისე მცირე ცოდნა მოგვეპოვება. თანამედროვე მედიცინისთვის უკვე ცნობილია ის გენები, რომელთა მუტაციებსაც სიმსივნური გარდაქმნის და სხვადასხვა ორგანოს სიმსივნური დაავადების გამოწვევა შეუძლია. მათ ონკოგენებს უწოდებენ. ეს ის გენებია, რომლებიც სიმსივნური დაავადებებისადმი მემკვიდრეობით განწყობას განაპირობებს. გენომში ონკოგენთა არსებობა იმას არ ნიშნავს, რომ დაავადება შთამომავლობას აუცილებლად გამოაჩნდება. მემკვიდრეობით გადაეცემა მხოლოდ მომატებული მგრძნობელობა კანცეროგენული აგენტების მიმართ. ამ გენებს შეუძლია გამოიწვიოს მკერდისა და საკვერცხის სიმსივნე, მსხვილი ნაწლავის არაპოლიპოზური კიბო, ფარისებრი ჯირკვლის სიმსივნე.
ცნობილია ასევე სწორი ნაწლავის, ფილტვის, შარდის ბუშტისა და სხვა ორგანოების სიმსივნეთა გამომწვევი გენები. დაავადება მაშინ ვითარდება, როდესაც, ჩვენი ცხოვრების არაჯანსაღი წესიდან გამომდინარე, ონკოგენებს მავნე გარეგანი ფაქტორები "გამოაღვიძებენ".
იმ გენთა ძიება, რომლებიც პასუხისმგებელნი არიან სიმსივნურ გარდაქმნაზე, ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 50-იან წლებში დაიწყო. გაირკვა, რომ სიმსივნურ გარდაქმნებში მონაწილეობენ გენები, რომლებიც პასუხს აგებენ უჯრედის გაყოფასა და დიფერენცირებაზე.
არსებობს ამ გენთა სამი ჯგუფი.
პირველი ონკოგენთა ჯგუფია. ადამიანის გენომში არსებობს გენთა ჯგუფები, რომლებიც აკონტროლებენ ორგანიზმის უჯრედთა გაყოფას ემბრიოგენეზის სხვადასხვა სტადიაზე. ზრდასრულ ორგანიზმში ეს გენები ფუნქციურად არააქტიურნი ან ნაკლებაქტიურნი არიან, მაგრამ გარეგანი ფაქტორების - კანცეროგენების - ზემოქმედების შედეგად აქტიურდებიან და სიმსივნის წარმომქმნელ გენებად ანუ ონკოგენებად გარდაიქმნებიან.
მეორე ჯგუფს მიაკუთვნებენ უჯრედული დაყოფის მაკონტროლებელ გენ-სუპრესორებს. ჩვეულებრივ, ამ გენთა მოქმედება უჯრედულ დაყოფას ზღუდავს, კანცეროგენთა ზემოქმედების შედეგად კი გენი-სუპრესორები ითიშებიან და უჯრედები უსასრულოდ იწყებენ დაყოფას.
გენთა მესამე ჯგუფი დნმ-ს სტრუქტურის მთლიანობას აკონტროლებს. ეს გახლავთ დნმ-ს მოლეკულის სტრუქტურის რეპარაციის ანუ აღდგენის გენები. მათი ფუნქციური აქტივობის დარღვევა დნმ-ს დაზიანებას იწვევს.
აქვს თუ არა დაზიანებული გენი პაციენტს? ამ კითხვაზე მხოლოდ ექიმი გენეტიკოსი გიპასუხებთ სპეციალური დნმ-ტესტის ჩატარების შემდეგ. ასეთი გენეტიკური ტესტირების მიზანია:
1. დაავადების წარმოშობის რისკის დადგენა დაავადების სიმპტომების გამოვლენამდე;
2. ოჯახში სიმსივნისადმი განწყობილი პირებისა და რისკის ჯგუფის გამოვლენა (ამჟამად შესაძლებელია ზუსტად განისაზღვროს, ოჯახის რომელ წევრს აქვს მიღებული მემკვიდრეობით ონკოგენი);
3. რეგულარული პროფილაქტიკური გამოკვლევებისა და დროული მკურნალობის ჩატარება;
4. პაციენტისთვის ცხოვრების ჯანსაღი წესის შესახებ რეკომენდაციების მიცემა.
კანცეროგენეზის ადრეული მარკერებია ონკოგენები და გენი სუპრესორები. სიმსივნეთა ადრეული გამოვლენა ემყარება ძირითადად RAS და P53 გენთა მუტაციების აღმოჩენას პაციენტის გენომში. მათი აღმოჩენა ზოგ შემთხვევაში საშუალებას გვაძლევს, სიმსივნური პროცესის მიმდინარეობის სტადიის შესახებაც კი ვიმსჯელოთ. ასე, მაგალითად: ონკოგენთა "ოჯახი"RAS მთავარ როლს ასრულებს უჯრედთა დაყოფის პროცესში როგორც ნორმის, ისე პათოლოგიის დროს. გენთა ეს ოჯახი ათობით გენს შეიცავს. ეს გენები გამოყოფილ იქნა შარდის ბუშტის სიმსივნური უჯრედებიდან. ამ ოჯახში მუტაციები აღმოჩენილია ადენოკარცინომების ათიდან 3, კუჭქვეშა ჯირკვლის სიმსივნეთა ათიდან 9, ნაწლავის კიბოს ათიდან 5, ფილტვის კიბოს ათიდან 3, ფარისებრი ჯირკვლის კიბოს ათიდან 5, შარდის ბუშტის კიბოს ასიდან 6, საკვერცხის კიბოს ასიდან 15 შემთხვევაში. ამ ოჯახის გენთა მუტაციების აღმოჩენა პაციენტის გენომში სიმსივნური დაავადების მძიმე პროგნოზს მოასწავებს.
გარდა RAS გენებისა, ონკოგენებს მიეკუთვნება უჯრედის დაყოფის პროცესში მონაწილე სხვა გენებიც: MYC, SRC, BCL და სხვანი. გენი P53 აღმოჩენილ იქნა 1979 წელს. იგი უჯრედის დაყოფის მარეგულირებელია და ამიტომ გენ-სუპრესორებს მიეკუთვნება. ის ნანახი იქნა სიმსივნეთა 50%-ში. მას "გენომის მცველსაც" უწოდებენ. ამ გენის გააქტიურებისას უჯრედის დაყოფის პროცესი წყდება, ხოლო იმ შემთხვევაში, თუ უჯრედის დნმ დაზიანებულია, ამ გენმა შეიძლება უჯრედის თვითგანადგურების ანუ აპოპტოზის პროცესიც კი ჩართოს.
P53-ის მუტაციები გვხვდება ისეთი სიმსივნური დაავადებების დროს, როგორიც არის მსხვილი ნაწლავის სიმსივნე, სარკომა, ფილტვის, შარდის ბუშტის, საყლაპავის კიბო და სხვა. მსხვილი ნაწლავის სიმსივნის მაღალინფორმაციული ადრეული დიაგნოსტიკის მარკერია აგრეთვე გენი APC. იგი აღმოჩენილია აღნიშნული დაავადების ასიდან 70 შემთხვევაში.
სარძევე ჯირკვლის სიმსივნე გავრცელებული ონკოლოგიური დაავადებაა და მეორე ადგილს იკავებს ქალთა სიკვდილიანობის მიზეზებს შორის. ითვლება, რომ გამოვლენილ დაავადებათა 5% მემკვიდრეობითი განწყობის შედეგია, ამიტომ მას განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა. ცნობილია ოჯახები, რომელთა ანამნეზიც ამ დაავადებით არის დამძიმებული. დღეს გენეტიკური ტესტირების საშუალებით ნებისმიერ ასაკშია შესაძლებელი BRCA 1 და BRCA 2 გენების აღმოჩენა. ამ გენთა მუტაციების არსებობისას სარძევე ჯირკვლის სიმსივნე ასიდან 50-95 შემთხვევაში ვითარდება. ეს იმას ნიშნავს, რომ ყოველი 100 ქალიდან, რომელიც ამ მუტაციას ატარებს, 50-95 ძუძუს კიბოთი დაავადდება.
თუ ქალს არ აქვს სარძევე ჯირკვლის სიმსივნის გენი, მაშინ დაავადების ალბათობა მხოლოდ 2%-ია. ამასთანავე, გენ BRCA2 -ის მატარებლობა უფრო კეთილსაიმედოა, ვიდრე გენ BRCA1-ისა.
რა ნიშნებმა უნდა დაგვაეჭვოს მკერდის სიმსივნის გენთა მატარებლობაში და გენეტიკური ტესტირების ჩატარების აუცილებლობაში? უპირველეს ყოვლისა, ყურადღება უნდა მიექცეს:
1. ოჯახში მკერდის სიმსივნით ხშირ ავადობას, რომელიც თაობიდან თაობაში მეორდება;
2. ორივე სარძევე ჯირკვლის დაავადებას;
3. ოჯახში საკვერცხის ან სხვა რეპროდუქციული ორგანოს სიმსივნის შემთხვევებს;
4. დაავადების ადრეულ ასაკში გამოვლენას;
5. ძალზე იშვიათი დაავადების - მამაკაცთა სარძევე ჯირკვლის სიმსივნის, ასევე - პროსტატისა და კუჭქვეშა ჯირკვლის სიმსივნეების არსებობას სისხლით ნათესავებს შორის.
დასასრულ, გვინდა აღვნიშნოთ, რომ მემკვიდრეობითი განწყობა ყოველთვის არ იწვევს დაავადებას. ცხოვრებისა და შრომის გარკვეული პირობების დაცვით სიმსივნური დაავადების თავიდან აცილება შესაძლებელია.