ყველაზე გავრცელებული და ცნობილი "ნარკოტიკები"
ბევრს მიაჩნია, რომ გაცილებით მართებული ტერმინია "წამალი", მით უმეტეს, რომ "ნარკომანებს" სხვაგვარად "წამლისადმი მიდრეკილების მქონე" ადამიანებსაც უწოდებენ. რაც შეეხება ტერმინს "მავნე ეფექტები" - ის გულისხმობს ჯანმრთელობის გაუარესებას წამლის არადანიშნულებისამებრ სისტემატური მიღების შედეგად. "სუბსტანციაზე დამოკიდებულება" გამოიხატება წამლის მიმართ "ტოლერანტობითა" და სხვადასხვა "უკურეაქციის" სიმპტომების აღძვრით. "ტოლერანტობა" ნიშნავს, რომ სასურველი სუბიექტური განცდისთვის ნივთიერების უფრო და უფრო მზარდი დოზით მიღებაა აუცილებელი, ანდა სტაბილური დოზების მიღებისას წამლის ეფექტი მცირდება. რაც შეეხება "უკურეაქციას" - ეს ეგზოგენური ქიმიური ნივთიერებებით გამოწვეული ეფექტის საპირისპირო, საკომპენსაციო რეაქციაა. წამლის მიღებისგან მყისიერად თავშეკავების ("აბსტინენციის") შემთხვევაში ასეთი საკომპენსაციო რეაქციის განვითარება დისკომფორტის შეგრძნებას აღძრავს. მაგალითად, ჰეროინი აღძრავს "ეიფორიას", ხოლო მისი მიღებისაგან თავის შეკავებისას ადამიანს "დისფორია" - განგაშის, შფოთვის განცდა ეუფლება. გარდა ამისა, ჰეროინის მიღება იწვევს ყაბზობას, მისი მიღებისგან თავის შეკავება კი გულისრევასა და გულყრას. უკანასკნელ პერიოდამდე სუბსტანციებთან დაკავშირებული დარღვევების განვითარების ძირითად მიზეზად წამლის შეწყვეტის საპასუხო ეფექტების დათრგუნვის სურვილს, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, წამლის მიღების მყისიერი შეწყვეტის შემდეგ "უკურეაქციის" სიმპტომების დათრგუნვის სურვილს მიიჩნევდნენ. ამასთანავე, განასხვავებდნენ წამალზე დამოკიდებულების ორ სახეს: "ფიზიკურს" და "ფსიქიკურს". ზოგს გაუმართლებლად მიაჩნია ასეთი კლასიფიკაცია, მთავარ მნიშვნელობას "ფსიქიკური დამოკიდებულების" ფენომენს ანიჭებს და მიიჩნევს, რომ "წამლის მოთხოვნილება" ან "წამლის მიმართ შიმშილი" მოცემული სუბსტანციით აღძრული "ეიფორიისა" და "ნეტარების" განცდის სურვილით არის განპირობებული. შესაბამისად, "ფსიქიკური დამოკიდებულება" გულისხმობს წამლის მიღების შედეგად აღძრულ სასიამოვნო შეგრძნებათა განუწყვეტელი განცდისაკენ ლტოლვას. ცალკეული წამლის არადანიშნულებისამებრ მიღება მხოლოდ მოცემული ნივთიერებისთვის დამახასიათებელ დარღვევათა კომპლექსს წარმოშობს. ამ შემთხვევაში იგულისხმება როგორც ცალკეული წამლისთვის დამახასიათებელი ინტოქსიკაციის ეფექტები, ასევე სხვადასხვა სახის ფსიქიკური დარღვევა. სწორედ ცალკეულ წამალთა ეფექტებისა და მათ მიერ გამოწვეული დარღვევების შესახებ გვესაუბრება თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო უნივერსიტეტის ფარმაკოგნოზიის დეპარტამენტის ასოცირებული პროფესორი, ლევან სამხარაულის სახელობის სასამართლო ექსპერტიზის ეროვნული ბიუროს ქიმიურ-ტოქსიკოლოგიური სამმართველოს უფროსი მალხაზ ჯოხაძე:
- რას გვეტყვით ოპიატებზე (მორფინი, ჰეროინი, კოდეინი), ანუ ყაყაჩოსგან მიღებულ ნივთიერებებზე, რომელთაც ადამიანი კვებისა და მოწევის გზით საუკუნეების განმავლობაში იყენებს?
- საერთაშორისო კლასიფიკაციის მიხედვით, ტერმინი "ოპიატები" აღნიშნავს ნივთიერებებს, რომლებიც ქიმიური სტრუქტურით ჰგავს მორფინს, ხოლო ტერმინი "ოპიოიდები" - ნივთიერებებს, რომლებიც მორფინის მსგავსად მოქმედებს ადამიანის ორგანიზმზე, თუმცა ქიმიური სტრუქტურით მისგან განსხვავდება. აღნიშნული კლასიფიკაციის თანახმად, ოპიატების ჯგუფს მიეკუთვნება უკანონო ბრუნვაში ყველაზე მეტად გავრცელებული ნარკოტიკული საშუალებები: მორფინი, კოდეინი, დიონინი (ეთილმორფინი) და ჰეროინი. ოპიოიდებს შორის კი ყველაზე გავრცელებულია მეტადონი, ფენტანილი, კეტამინი, ფენციკლიდინი და ბუპრენორფინი (სუბუტექსი). ოპიატების წყაროს წარმოადგენს დამაძინებელი ყაყაჩოს (ხაშხაში, Pაპავერ სომნიფერუმ) რძეწვენი - ოპიუმი. ამჟამად ხაშხაშის კულტურას მისდევენ ინდოეთში (მთავარი ლეგალური მწარმოებელი), ავსტრალიაში, ჩინეთში, კორეაში, ავღანეთში, პაკისტანში, ირანში, ლაოსში, ტაილანდში. წარმოებული ოპიუმის მთლიანი მოცულობის მხოლოდ მეოთხედი გამოიყენება სამედიცინო მიზნებისთვის, დანარჩენი ნარკოტიკების უკანონო წარმოებას ხმარდება. მორფინს იღებენ ოპიუმიდან და არალეგალურ ბაზარზე ხვდება სხვადასხვა სისუფთავის პრეპარატების სახით. არსებობს მორფინის რამდენიმე სახეობა: მორფინი-ნედლეული (გამოიყენება ჰეროინის მისაღებად იატაკქვეშა ლაბორატორიებში), გასუფთავებული მორფინი და სამედიცინო მორფინი. ჰეროინი (დიაცეტილმორფინი) (აკრძალულია საქართველოში) წარმოადგენს ერთ-ერთ ყველაზე საშიშ და "მძიმე" ნახევრად სინთეზურ ნარკოტიკს. იღებენ მორფინისგან ან მორფინის შემცველი ნებისმიერი ნედლეულისგან: ოპიუმის ექსტრაქტისგან, ხაშხაშის ნამჯის ექსტრაქტისგან. სუფთა ჰეროინი მწარე გემოს მქონე თეთრი ფხვნილია, არალეგალური ჰეროინი კი განსხვავდება ფერით – მოთეთრო-მოყვითალოდან მუქ ყავისფრამდე, რაც განპირობებულია მასში სხვადასხვა მინარევის არსებობით. საქართველოში ნარკოტიკებით გამოწვეული სიკვდილიანობის დიდი წილი მოდის ჰეროინზე. ოპიატების მოხმარების ხერხებია: პირის ღრუდან მიღება, ცხვირით შესუნთქვა, მოწევა და ინექცია (კანქვეშ, კუნთში, ვენაში). ყველაზე სახიფათოდ მიიჩნევა ვენაში გაკეთება, რაც არცთუ იშვიათად ლეტალური შედეგით სრულდება. ორგანიზმზე ოპიატების ზემოქმედება ძირითადად შემდეგნაირად ვლინდება: ცენტრალური ნერვული სისტემის (ცნს-ის) მხრივ - ეიფორია, ტკივილის გაყუჩება, სუნთქვისა და ხველის ცენტრის დათრგუნვა, საჭმლის მომნელებელი სისტემის მხრივ - კოლიკა, ყაბზობა (შეკრულობა), კუნთების მოდუნება, ფიზიკური აქტივობის შემცირება. ოპიატების ხანგრძლივი მოხმარების შედეგად ვითარდება მათდამი ლტოლვა, ფიზიკური და ფსიქიკური დამოკიდებულება. ოპიუმისადმი ფსიქიკური დამოკიდებულება ყალიბდება 3-4 თვეში, მორფინისადმი - 2 თვეში, ჰეროინისადმი - კიდევ უფრო სწრაფად. კანქვეშ და პერორალური გზით ოპიატების დიდი დოზის მიღებისას სიკვდილი დგება 2-4 საათში, ხოლო ვენაში შეყვანისას - მყისიერად. კოდეინს ნაკლები აქტიურობა ახასიათებს, ვიდრე სხვა ოპიატებს. ორგანიზმში კოდეინი, ისევე როგორც ჰეროინი და დიონინი, მორფინად გარდაიქმნება. ბუპრენორფინი ვენაში, კანქვეშ და სუბლინგვურად (ენის ქვეშ) შეყვანისას ამჟღავნებს ძლიერ ტკივილგამაყუჩებელ ეფექტს, რომელიც 25-40-ჯერ აღემატება მორფინისას, მოქმედების ხანგრძლივობაც 1,2-2-ჯერ მეტია, ვიდრე მორფინისა და შეადგენს 8 საათს.
- როგორც ცნობილია, ოპიატების ჯგუფს მიეკუთვნება აგრეთვე ხელოვნურად შექმნილი პრეპარატი - მეტადონი, რომელიც ჰეროინით განპირობებული ქცევითი დარღვევების სამკურნალოდ გამოიყენება. რა თავისებურებებით ხასიათდება ის?
- მეტადონი არის ხანგრძლივმოქმედი ოპიოიდური სინთეზური პრეპარატი. ის ოპიატების ანტაგონისტია და ეფექტურად გამოიყენება ოპიატური დამოკიდებულების სამკურნალოდ. მეტადონი ხსნის მწვავე სიმპტომებს და ამცირებს ქრონიკულ დამოკიდებულებას. ჩანაცვლების თერაპიის დროს გამოიყენება მეტადონის სტაბილური დოზა, რომელიც საკმარისია ნარკოტიკული ზემოქმედებისა და ეიფორიის ბლოკირებისთვის. მეტადონი გამოიყენება მხოლოდ ოპიატური დამოკიდებულების მკურნალობის დროს. მედიცინაში მისმა ფართო გამოყენებამ მისი "ქუჩაში" გატანა გამოიწვია. 1970 წლიდან მეტადონის გამოყენებამ საგრძნობლად გაზარდა სიკვდილიანობა. მეტადონს აქვს მაღალი მისწრაფება ოპიატური რეცეპტორების მიმართ, რაც განაპირობებს მასზე ფიზიკური და ფსიქიკური დამოკიდებულების განვითარებას. მისდამი ტოლერანტობა ნელა ვითარდება. ცენტრალურ ნერვულ სისტემაზე მეტადონის მოქმედება გამოიხატება ეიფორიით, ტკივილის მოხსნით, ძილიანობით, ხველის რეფლექსის დათრგუნვით, სუნთქვის უკმარისობისა და კრუნჩხვების განვითარებით. დოზის გადაჭარბება იწვევს სუნთქვის დათრგუნვას, სისხლის მიმოქცევის შენელებას, ფილტვების შეშუპებას, თირკმლის მწვავე უკმარისობას. საქართველოში ხშირია მეტადონის გადაჭარბებული დოზით გამოწვეული ლეტალობა. მეტადონის ჰიდროქლორიდი გამოდის როგორც საინექციო ფორმით, ისე სუსპენზიისა და ტაბლეტების სახით. ის შეჰყავთ ვენაში, კუნთებში, კანქვეშ, იღებენ პერორალურად.
- თანამედროვე ცივილიზებული საზოგადოებისთვის "სუბსტანციებთან დაკავშირებული ქცევითი დარღვევები" უმნიშვნელოვანესი პრობლემაა. აღნიშნული ქცევითი დარღვევები ხშირად სდევს თან ფსიქოტროპულ და ცნს-ის მასტიმულირებელ საშუალებათა მიღებას. რას გვეტყოდით ამ პრეპარატებზე?
- ცნს-ის მასტიმულირებელ ნივთიერებებს აქვთ ფსიქიკური მოქმედების გამააქტიურებელი თვისება, ხსნიან ფსიქიკურ და ფიზიკურ დაღლილობას. უმეტეს შემთხვევაში ისინი წარმოადგენენ ცნობილ პრეპარატებს, რომლებსაც სამედიცინო პრაქტიკაში იყენებენ დეპრესიული მდგომარეობის სამკურნალოდ, გადაღლილობის დასაძლევად, სხეულის წონის კონტროლისთვის და მადის შესამცირებლად. შავი ბაზრის ყველაზე ცნობილ სტიმულატორებს მიეკუთვნება კოკაინი (აკრძალულია საქართველოში), ამფეტამინი, მეტამფეტამინი (აკრძალულია საქართველოში), მეზოკარბი და ეფედრინი. სტიმულატორების საერთო ზემოქმედება ორგანიზმზე გამოიხატება ფიზიკური აქტიურობისა და გონებრივი შრომისუნარიანობის გაზრდით, მადის, ძილიანობის და დაღლილობის შემცირებით, გუნება-განწყობის გამოკეთებით. ამასთან ერთად, თავს იჩენს მოუსვენრობა, გაღიზიანებადობა, არაადეკვატური რეაქციები, უძილობა, არტერიული წნევის მომატება. სტიმულატორების განსაკუთრებულ საფრთხეს წარმოადგენს მათზე დამოკიდებულების ჩამოყალიბება. არალეგალურ გაყიდვაში სტიმულატორები ხვდება სხვადასხვა დოზირებითა და ფორმით - როგორც ტაბლეტები, კაფსულები, სიროფი, ელექსირი. ამფეტამინისა და მეტამფეტამინის ტაბლეტებს იღებენ პერორალურად, მათ ფხვნილს შეისუნთქავენ ცხვირით ან ინექციის სახით იკეთებენ ვენაში, ხოლო კრისტალურ (განსაკუთრებით სუფთა) მეტამფეტამინს ეწევიან. მოწევის დროს ტვინზე ზემოქმედება უფრო სწრაფად ხდება, ვიდრე შესუნთქვისას. ამფეტამინს როგორც სტიმულატორს დიდი ხანია იყენებენ სხვადასხვა კატეგორიის ადამიანები, რომელთაც ხანგრძლივი ფიზიკური და გონებრივი დატვირთვის ატანა უხდებათ (მძღოლები, სტუდენტები, სპორტსმენები, ბიზნესმენები და სხვა). მას შემდეგ, რაც აღმოჩენილ იქნა ამფეტამინის თვისება, გამოიწვიოს მყისიერი და ძლიერი ეიფორიული ეფექტი ვენაში ინექციის შედეგად, მისი ბოროტად გამოყენება ეპიდემიასავით გავრცელდა მთელ ევროპაში, ჩრდილოეთ ამერიკასა და აზიაში. ევროპაში ამფეტამინის არალეგალური სინთეზი სჭარბობს მეტამფეტამინისას, ხოლო აშშ-სა და იაპონიაში - პირიქით. საქართველოში ეფედრინის შემცველი პრეპარატებისგან ფოსფორის, იოდისა და სხვა ძლიერი დამჟანგველების საშუალებით იღებენ მეტამფეტამინს, რომელიც დაბინძურებულია რეაქციის პროდუქტებით, რაც კიდევ უფრო აძლიერებს მის ნეგატიურ ზემოქმედებას. ხშირია ლეტალური შედეგიც. ფსიქოლოგიური დამოკიდებულება ყალიბდება ძალიან სწრაფად: ვენაში 3-5 ინექციის და 2-3 კვირის განმავლობაში არარეგულარული პერორალური მიღების შემდეგ. სტიმულატორების ხანგრძლივი გამოყენება იწვევს თავბრუხვევას, წონის კლებას, იმუნიტეტის დაქვეითებას, კოორდინაციის დარღვევას, აგრესიულობას, პანიკურ მდგომარეობასა და პარანოიას. დოზის მნიშვნელოვან გადაჭარბებას გულ-სისხლძარღვთა სისტემის ფუნქციის მკვეთრ დარღვევამდე და მიოკარდიუმის ინფარქტამდე მივყავართ. კოკაინი (ჟარგონული სახელწოდება - "კოკა", "კოკსი", "კრეკი") წარმოადგენს ერთ-ერთ ყველაზე გავრცელებულ ნარკოტიკულ საშუალებას მთელ მსოფლიოში. მას შეიცავს მარადმწვანე ბუჩქის - კოკას (Erythroxylon coca) ფოთლები. ფარმაკოლოგიური მოქმედებით ის ოპიატებისგან განსხვავდება და მიეკუთვნება ცენტრალური ნერვული სისტემის სტიმულატორებს. მისი ხანგრძლივი და უკონტროლო მიღება იწვევს ძლიერ ფსიქიკურ და ფიზიკურ დამოკიდებულებას. კოკაინს, როგორც წესი, იღებენ ცხვირით შესუნთქვის გზით, ასევე - მოწევის გზით თამბაქოსა და მარიხუანასთან ერთად. იკეთებენ ვენაშიც. კოკაინი მოქმედებს უშუალოდ ტვინის იმ ნაწილზე, რომელიც შეიცავს ინსტინქტური ნეტარების ცენტრს. განსაკუთრებით კატასტროფულია კოკაინის ზემოქმედება გულ-სისხლძარღვთა სისტემაზე, სუნთქვის ცენტრსა და ცნს-ზე. ყოველივე ეს გამოიხატება ქცევითი გადახრებით, მძიმე დეპრესიით, პარანოიდული მოშლილობებით, "კოკაინური" ფსიქოზებით, ჰალუცინაციებითა და ტვინის ინსულტებით. კოკაინის ხანგრძლივი გამოყენებით და ზედოზირებით გამოწვეულმა სიკვდილიანობამ, ქალებსა და ბავშვებშიც კი, მეტისმეტად მოიმატა, ამიტომ კოკაინი ჰეროინსა და ამფეტამინთან ერთად განსაკუთრებით საშიშ ნარკოტიკად განიხილება. საყურადღებოა აგრეთვე ჰალუცინოგენები. ეს ის ნივთიერებებია, რომლებიც იწვევს რეალური სამყაროს აღქმის (განსაკუთრებით - მხედველობის, ყნოსვის, გემოვნების) დარღვევას, ასევე - სივრცის (მიმართულება, დაშორება, მდებარეობა) და დროის არასრულფასოვან აღქმას. ამ ნივთიერებათა დიდი დოზები იწვევს მხედველობით ჰალუცინაციებს. ჰალუცინოგენების საერთო თვისებაა ადამიანის გუნება-განწყობისა და აზროვნების შეცვლის უნარი. ყველაზე ცნობილ ჰალუცინოგენებს მიეკუთვნება: ლსდ (ლიზერგინის მჟავას დიეთილამიდი), მესკალინი, ფსილოციბინი, ფსილოცინი, ფენციკლიდინი, მარიხუანა, ამფეტამინის მეტოქსინაწარმები (ექსტაზი). ჰალუცინოგენები იწვევს ძლიერ ფსიქოლოგიურ დამოკიდებულებას. გარდა ამისა, მათ ხანგრძლივ გამოყენებას ტვინის პროგრესული დაზიანება მოჰყვება. ლსდ (ლიზერგინის მჟავას დიეთილამიდი) ერთ-ერთი ყველაზე აქტიური ფსიქოტროპული საშუალებაა როგორც სინთეზურ, ასევე ბუნებრივ ნაერთებს შორის. მისდამი მეტისმეტად მგრძნობიარე ადამიანებში ამ ნივთიერების 20-25 მკგ-ის (გრამის მემილიონედის!!!) მიღებამაც კი შეიძლება ფსიქიკის სერიოზული დარღვევა და ჰალუცინაციები გამოიწვიოს. დანარჩენებში ანალოგიურ ეფექტს 100-150 მკგ ნივთიერება იწვევს. ლსდ ვრცელდება ფხვნილის, კაფსულების, ტაბლეტების და ნახატებიანი ფურცლის ნაჭრების სახით, ძირითადად - 50-300 მკგ დოზებით. ლსდ-ს ქრონიკული მოხმარება იწვევს ქრომოსომების მუტაციას, გენეტიკური დაავადებების მქონე ბავშვების დაბადებას, ძალადობის აქტების პროვოცირებას და სუიციდს.
- მარიხუანა არალეგალურ ნივთიერებებს შორის ყველაზე ხშირად მოხმარებადი საშუალებაა აშშ-ში. ცნობილია, რომ მისი მიღების შეწყვეტის შემდეგ "უკურეაქციის" სიმპტომები იშვიათად აღიძვრება. რით გამოირჩევა ეს ნივთიერება, რატომ მოიხმარენ მას ასე ფართოდ?
- კანაფი (Cannabis sativa) ფართოდ გავრცელებული მცენარეა, რომელსაც ფსიქოაქტიური თვისებების გამო დიდი ხანია იყენებენ განსაკუთრებული მდგომარეობის - ეიფორიისა და ჰალუცინაციის მისაღწევად. არალეგალურ ბაზარზე იყიდება კანაფისგან დამზადებული შემდეგი პროდუქტები:
- მარიხუანა – კანაფის შეფოთლილი და ყვავილებიანი გამშრალი და დაქუცმაცებული ზედა ნაწილი, რომელშიც აქტიური ნივთიერებების - კანაბინოიდების შემცველობა მაღალია;
- ჰაშიში - მწვანე, მუქი-ყავისფერი ან შავი ფერის ფისი, რომელიც მზადდება განსაკუთრებული ტექნოლოგიით;
- ჰაშიშის ზეთი - კონცენტრირებული მუქი ბლანტი სითხე, რომელშიც კანაბინოიდების შემცველობა ძალიან მაღალია.
კანაფის პროდუქტების მიღების გზებია: მოწევა თამბაქოსთან ერთად; დაღეჭვა, ნახარშის დალევა ან საკვებში დამატება; ინტრავენური მოხმარება (ძალიან იშვიათია). ორგანიზმში მოხვედრისას კანაბინოიდები გროვდება ცხიმით მდიდარ ორგანოებში და ნელ-ნელა გადადის სისხლში. აქედან გამომდინარე, კანაფის პროდუქტები დიდხანს რჩება ორგანიზმში. მარიხუანას მიღება იწვევს სედაციას, მოძრაობითი ფუნქციის დარღვევას, თავბრუხვევას, შიმშილის შეგრძნებას, ყურადღების კონცენტრაციის დარღვევას, ეიფორიას, განცხრომისა და ნეტარების შეგრძნებას. ნერვულ-ფსიქიკური ეფექტებიდან აღსანიშნავია მეხსიერების დაქვეითება, დროისა და სივრცის აღქმის ცვლილება, ტკივილის ბარიერის აწევა, სექსუალურ ემოციათა ცვლილებები, ჰალუცინაციები, საკუთარი თავის როგორც პიროვნების აღქმის უნარის დაკარგვა, დეპერსონალიზაცია, ფსიქოზები. მაღალი დოზების მიღებისას შეიმჩნევა შფოთვა, ბოდვა, პარანოია, პანიკური მდგომარეობა, თავის ტვინში სისხლის მიმოქცევის მოშლა. მარიხუანას ქრონიკული მოწევა იწვევს მამაკაცის ძირითადი ჰორმონის - ტესტოსტერონის შემცველობის შემცირებას. მარიხუანაზე ფიზიკური დამოკიდებულება სუსტია და ყოველთვის არ ვითარდება, ამიტომ მოხსნის სინდრომიც არ არის გამოხატული. ის რამდენიმე საათიდან 4 დღემდე გრძელდება.