ლალი ჩხიკვაძე

ამ და სხვა საკითხებზე გვესაუბრება მედიცინის დოქტორი, ენდოკრინოლოგი ეკატერინე კვარაცხელია.

- ქალბატონო ეკატერინე, რა ახდენს გავლენას ადამიანის სიმაღლეზე?

სიმაღლე ყველაზე აშკარა ფენოტიპური (გარეგნული) ნიშანია და ძალზე დამემკვიდრებადი ხასიათი აქვს, თუმცა მასზე გავლენას ახდენს არაგენეტიკური ფაქტორებიც. უფრო თუ დავაზუსტებთ, სიმაღლე, გარდა გენეტიკური ფაქტორებისა (მშობლების სიმაღლისა), დამოკიდებულია ასაკზე, სქესზე, რასობრივ კუთვნილებაზე, კვებაზე, დაბადებისას არსებულ წონაზე, სქესობრივ მომწიფებაზე, ძვლოვან სიმწიფეზე, ზოგად სომატურ ჯანმრთელობასა და ქრონიკული დაავადებების, მეტადრე - სიმაღლის დარღვევებით მიმდინარე სპეციფიკური დაავადებების, არსებობა-არარსებობაზე, ფსიქოსოციალურ და სოციალურ-ეკონომიკურ მდგომარეობაზე.

მოცემული პოპულაციის ფარგლებში მოცემულ დროს ინდივიდებს შორის სიმაღლის სხვაობა გენეტიკური ფაქტორებით ასიდან დაახლოებით 80 შემთხვევაშია განპირობებული. ადამიანის საბოლოო სიმაღლეს უმთავრესად გენეტიკური ფაქტორები განაპირობებს, თუმცა ძალიან მნიშვნელოვანია ის გარემოც, რომელშიც ბავშვი ვითარდება. რა თქმა უნდა, ნებისმიერი არანამკურნალები, დეკომპენსირებული ქრონიკული დაავადება გავლენას ახდენს ორგანიზმის ზრდა-განვითარებაზე, ამიტომაც ჰორმონული და არაჰორმონული დარღვევების კორექცია აუცილებელია - ამით შესაძლებელია ფიზიკური განვითარების პარამეტრების გაუმჯობესება.

- როდესაც ბავშვს დაბალი მშობლები ჰყავს, შესაძლებელია თუ არა, სამედიცინო ჩარევით სიმაღლეში ზრდის სტიმულირება მოვახდინოთ?

- იდიოპათიური და ოჯახური ტანდაბლობის შემთხვევებში სამედიცინო ჩარევა უეფექტოა და არც რეკომენდებული გახლავთ.

- როგორია ტენდენცია საქართველოში სიმაღლეში ზრდის თვალსაზრისით?

- განვითარებულ ქვეყნებში შეისწავლიან ფიზიკური და სქესობრივი განვითარების ტენდენციებს, მათ მიზეზებს, კვებით და სოციალურ-ეკონომიკურ ფაქტორებს. სამწუხაროდ, მსგავსი კვლევები და დაკვირვებები საქართველოში არ ტარდება, ამიტომ იძულებულნი ვართ, მოვიყვანოთ სხვა ქვეყნებში ჩატარებული სტატისტიკური კვლევის შედეგები, რომლებიც ზოგ შემთხვევაში ურთიერთგამომრიცხავიც არის.

უკანასკნელი 50-100 წლის განმავლობაში ზრდა-განვითარების პროცესების დაჩქარების აშკარა ტენდენცია შეინიშნება, განსაკუთრებით კი სქესობრივი განვითარების დაჩქარებაა თვალსაჩინო. ზოგიერთ ქვეყანაში დაჩქარების ეს პროცესი უკვე დასრულდა, ზოგან კი ახლა იწყება.

- როგორ შეიცვალა ამ კუთხით სხეულის პროპორციები?

- უკანასკნელი ათწლეულების განმავლობაში სხეულის პროპორციებს ცვლილებები უფრო ნაკლებად შეეხო, ვიდრე სხეულის ზომებს. ზოგიერთი გამოკვლევის თანახმად, მამაკაცებში მოიმატა ქვედა კიდურების სიგრძემ, ორივე სქესის ადამიანებში - გულმკერდის გარშემოწერილობამ, მასასთან სიმაღლის შეფარდების მაჩვენებელი სხვადასხვა პოპულაციაში სხვადასხვანაირად შეიცვალა, ორივე სქესის ადამიანებში მოიმატა აგრეთვე კანქვეშა ცხიმოვანი ქსოვილის დაგროვებამ.

- როგორ ხდება ბავშვის ზრდა-განვითარება ასაკობრივად და რა ფაქტორები ახდენს ამაზე გავლენას?

- ბავშვის ზრდა-განვითარება ძალზე რთული დინამიკური პროცესია. იგი ორი უმნიშვნელოვანესი პერიოდისგან შედგება. ერთი საშვილოსნოსშიდა განვითარების პერიოდია, ხოლო მეორე - დაბადების შემდგომი ანუ პოსტნატალური.

დაბადებამდე და დაბადების შემდგომ სხვადასხვა ფაქტორი სხვადასხვა ხარისხით მოქმედებს: ემბრიონის, ხოლო შემდგომ - ნაყოფის ზრდა-განვითარება უპირატესად კვებით ფაქტორზეა დამოკიდებული - იმ ნივთიერებებზე, რომლებიც დედის ორგანიზმიდან ნაყოფს პლაცენტის საშუალებით მიეწოდება. შედარებით ნაკლებმნიშვნელოვანია ამ პერიოდში ჰორმონული ფაქტორი, კერძოდ, ზრდის ჰორმონის სეკრეცია.

დაბადებისას არსებული წონა და სიგრძე საშვილოსნოსშიდა გარემოს ადეკვატურობას ასახავს. ახალშობილის ზომებს ძალიან სუსტი დამოკიდებულება აქვს სიმაღლის საბოლოო მაჩვენებლებთან.

დაბადების შემდგომი პერიოდი მოიცავს ჩვილობის, ბავშვობისა და სქესობრივი მომწიფების ფაზებს. 2 წლამდე ზრდასა და განვითარებაში ისევ კვებითი ფაქტორი, ინსულინი და ინსულინის მსგავსი ზრდის ფაქტორები (I და II) ასრულებენ უდიდეს როლს. ჰორმონულ ფაქტორზე (ზრდის ჰორმონზე) ეს პროცესები მაინცდამაინც არც ამ პერიოდშია დამოკიდებული.

2 წლისთვის ბავშვის სიმაღლის მაჩვენებელი გენეტიკურად განკუთვნილ განვითარების ხაზს - ცენტილს აღწევს. ამ ასაკისთვის მიღწეულია სიმაღლის საბოლოო მაჩვენებლის დაახლოებით ნახევარი.

2-დან დაახლოებით 12 წლამდე, სქესობრივი მომწიფების დაწყებამდე, ზრდა-განვითარება ძლიერ არის დამოკიდებული ჰორმონულ ფაქტორზე, მათ შორის - ზრდის, სომატოტროპულ და ფარისებრი ჯირკვლის, თირეოიდულ ჰორმონებზე. ჯანმრთელი ბავშვი მიჰყვება მისთვის გენეტიკურად განკუთვნილ სიმაღლის მრუდს და 95%-იანი ალბათობით აღწევს მშობლების საშუალო სიმაღლეს, სტანდარტული გადახრის (+8,5სმ) ფარგლებში.

მომდევნო ანუ სქესობრივი მომწიფების პერიოდში სასქესო ჰორმონების გავლენით ზრდის ტემპი ჩქარდება. ძალზე მნიშვნელოვანია, როდის დაიწყება და როგორი ინტენსივობითა და ტემპით გაგრძელდება ეს ფაზა. ამ დროს შესამჩნევად იცვლება სხეულის ზომები, პროპორციები, აგებულება, ხდება ცხიმის გადანაწილება გოგონებში - გინოიდური, ხოლო ვაჟებში - ვისცერული ტიპით, ყალიბდება ქალისა და მამაკაცის მეორეული სასქესო ნიშნები.

---

- როდის იწყება სქესობრივი განვითარება?

- გოგონებში, წესისამებრ, 8-დან 13 წლამდე, ვაჟებში - 9-დან 14-მდე, თუმცა მოსალოდნელია სქესობრივი განვითარების ადრეული დაწყება, დაჩქარება, ისევე როგორც დაგვიანება, შეფერხება. ეს ყოველივე მრავალ სირთულეს ბადებს ბავშვის სომატური და ფსიქოსოციალური ჯანმრთელობის კუთხით. როგორც ნაადრევი, ისე დაგვიანებული სქესობრივი მომწიფება ცვლის საბოლოო სიმაღლის მაჩვენებელს და, რაც მთავარია, შეიძლება იყოს ამა თუ იმ გენეტიკური თუ შეძენილი დაავადებების გამოვლინება, რომლებიც ქირურგიულ ან სხვა სახის მკურნალობას მოითხოვს. აქედან გამომდინარე, აუცილებელია, სქესობრივი მომწიფების მიმდინარეობას მეთვალყურეობდნენ პედიატრი და პედიატრ-ენდოკრინოლოგი.

- როდემდე გრძელდება ზრდა?

- გოგონებში - 15-16 წლამდე, ვაჟებში - 17-18-მდე. ამ ასაკამდე შეიძლება ბავშვს დავეხმაროთ და ზრდის სტიმულაცია მოვახდინოთ. ოღონდ გაითვალისწინეთ: ლაპარაკია არა საპასპორტო, არამედ ძვლოვან ასაკზე, რომლის დადგენის ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული მეთოდია ხელის მტევნის რენტგენოგრაფია.

- შესაძლებელია თუ არა სიმაღლის პროგნოზირება?

- ბავშვის საბოლოოო სიმაღლე ბევრად არის დამოკიდებული მშობლების სიმაღლეზე, რომლის მიხედვითაც გამოითვლება სამიზნე სიმაღლე. მიაღწევს თუ არა ბავშვი სამიზნე მაჩვენებელს, ამის პროგნოზირება შესაძლებელია. არსებობს პროგნოზირების სხვადასხვა მეთოდი. მათი უმრავლესობა ბავშვის აქტუალურ სიმაღლეს, საპასპორტო და ძვლოვან ასაკს ეფუძნება. მათი სიზუსტე მით უფრო მეტია, რაც უფრო მეტია ძვლოვანი ასაკი.

- რა პრობლემებმა შეიძლება იჩინოს თავი ბავშვის ფიზიკური და სქესობრივი ზრდა-განვითარების პროცესში?

- ბავშვის ფიზიკური და სქესობრივი ზრდა-განვითარების პრობლემებიდან, უწინარეს ყოვლისა, უნდა დავასახელოთ:

• ტანდაბლობა და გიგანტიზმი;
• სხეულის მასის დეფიციტი ან სიჭარბე, სიმსუქნე;
• დაგვიანებული და ნაადრევი, დაჩქარებული სქესობრივი მომწიფება.

საყურადღებოა ზრდა-განვითარების როგორც დუნე, არაინტენსიური, ისე სწრაფი და აჩქარებული მიმდინარეობა. იგი მოითხოვს მშობლების ყურადღებას და, რა თქმა უნდა, ექიმის მეთვალყურეობასაც. გენეტიკური ფაქტორი ამ დროსაც გასათვალისწინებელია. საჭიროა სქესობრივი განვითარების დინამიკაზე დაკვირვება, რათა მისი ნორმალური მიმდინარეობის პათოლოგიურისგან დიფერენცირება მოხერხდეს.

ზოგჯერ ზრდის ტემპის თანდათანობითი კლება, ისევე როგორც მომატება, ამა თუ იმ მნიშვნელოვანი დარღვევის, ამა თუ იმ მძიმე დაავადების პირველი გამოვლინებაა, ამიტომ დიდი დიაგნოსტიკური მნიშვნელობა აქვს ფიზიკური და სქესობრივი განვითარების დინამიკაზე უშუალო დაკვირვებას, მით უმეტეს, ეს ტექნიკურად ძალზე მარტივია. ბავშვის სიმაღლის, მასისა და თავის გარშემოწერილობის რეგულარული განსაზღვრა საუკეთესო საშუალებაა მისი ფიზიკური განვითარების შესაფასებლად, გადახრის დროულად აღმოსაჩენად.

- რა მნიშვნელობა აქვს სხეულის პროპორციებს?

- სხეულის პროპორციები - თავის გარშემოწერილობა, მჯდომარე სიმაღლის მაჩვენებელი, კიდურების სიგრძე - ძალზე მნიშვნელოვანია.

პროპორციულობის მიხედვით განასხვავებენ ფიზიკური განვითარების პროპორციულ და არაპროპორციულ დარღვევებს. ჩონჩხის დისპლაზიების დროს სიმაღლეში ჩამორჩენის პარალელურად შეინიშნება დისპროპორციულობა, ზოგჯერ - კიდურების უკიდურესი სიმოკლე, თავის დიდი გარშემოწერილობა.

ჩონჩხის დისპლაზიის დროს ძვლოვანი ასაკი უსწრებს საპასპორტოს, საბოლოო სიმაღლის დეფიციტი ბავშვობასა და მოზარდ ასაკში სიმაღლის დეფიციტთან შედარებით უფრო დიდია. დისპროპორციულობა და ჩონჩხის დისპლაზია ხშირად შეინიშნება ისეთი გენეტიკური დარღვევების დროს, როგორებიც არის ულრიხ-ტერნერისა და ნუნანის სინდრომი.

სქესობრივი განვითარების შეფერხების, დაგვიანებული სქესობრივი მომწიფების შემთხვევაში წინა პლანზე წამოიწევს ევნუქოიდური პროპორციები, რაც ტორსთან შედარებით გრძელი კიდურებით, სხეულის სიმაღლის მჯდომარე სიმაღლესთან ფარდობის შემცირებით გამოიხატება.

- სხეულის მასის ცვლილებები თუ ახდენს გავლენას ზრდაზე?

-ეს ცვლილებები ძალზე მნიშვნელოვანია. წონის მატების შეუძლებლობა და კლების ტენდენცია, თუ არ ვუმკურნალეთ, სიმაღლეში ჩამორჩენას იწვევს. მეორე მხრივ, სხეულის მასის სიჭარბე შესაძლოა არასწორი კვებისა და არაჯანსაღი ცხოვრების წესის შედეგი იყოს, თუმცა არსებობს ჰორმონული და გენეტიკური დაავადებები, რომლებიც სიმსუქნეს, ხშირად უკიდურეს სიმსუქნესაც კი იწვევს. ჭარბ წონასა და სიმსუქნეს დაავადების განვითარების საწყის ეტაპზე ზოგჯერ გიგანტიზმამდე მივყავართ, თუმცა ზოგიერთმა მეტაბოლურმა დარღვევამ შესაძლოა ძვლოვანი მომწიფების დაჩქარებამდე და საბოლოო სიმაღლის დეფიციტამდე მიგვიყვანოს.

არასწორი კვება, სხეულის მასის ძლიერი დეფიციტი გოგონებში, ჭარბი წონა და სიმსუქნე ვაჟებში არცთუ იშვიათად სქესობრივი მომწიფების დარღვევასაც იწვევს და სიმაღლეში ჩამორჩენა ამ დარღვევების კიდევ ერთი არასასურველი შედეგია.