სისხლის გადასხმა
ტრანსფუზიური თერაპია ავადმყოფისთვის სისხლის ან მისი კომპონენტების გადასხმას გულისხმობს. თანამედროვე მედიცინაში პაციენტს ახალ სისხლს იშვიათად უსხამენ, რადგან ამას რამდენიმე მინუსი აქვს. ჯერ ერთი, ვერ მოესწრება დონორის სათანადო გამოკვლევა, მეორეც, შესაძლოა პაციენტს პლაზმის გადასხმა არ სჭირდებოდეს, მისთვის მხოლოდ ერითროციტული მასა იყოს აუცილებელი ან პირიქით. მაგალითად, უხვი სისხლდენისას ხდება პლაზმის ტრანსფუზია, რაც დანაკარგს ავსებს და მიკროცირკულაციას აუმჯობესებს. ასეთ შემთხვევაში ერითროციტული მასა ორგანიზმისთვის დამატებითი უცხო სხეული იქნება (საზოგადოდ, სისხლის გადასხმა ფაქტობრივად ორგანიზმში უცხო სხეულის შეყვანაა). ყოველივე ამის გამო სატრანსფუზიოდ იყენებენ სათანადოდ დამუშავებულ დონორის სისხლს. გადასასხმელად განკუთვნილი დონორის სისხლი რეციპიენტისას უნდა შეესაბამებოდეს, ამიტომ გადასხმამდე მათ ინდივიდუალურ თავსებადობას ამოწმებენ. როგორც ერითროციტებს, ისე პლაზმას აქვს 4 ჯგუფი (I, II, III და IV, თანამედროვე საერთაშორისო კლასიფიკაციით - 0, A, B და AB) და დადებითი ან უარყოფითი რეზუსი. ყველაზე მეტად დეფიციტურია II ჯგუფის სისხლი.
გი კავკასიური ჯგუფის სისხლს წარმოადგენს, რაც იმას ნიშნავს, რომ ამ ჯგუფის სისხლი პროცენტულად ყველაზე მეტად კავკასიაში მცხოვრებ ხალხს აქვს. მიუხედავად იმისა, ცნობილია თუ არა დონორისა და რეციპიენტის სისხლის ჯგუფები და რეზუსფაქტორი, გადასხმის წინ გადამოწმება აუცილებელია. ამის შემდეგ კეთდება ორგვარი სინჯი: თბილი სინჯი სპეციალურ აბაზანაში ცივი პეტრის ფინჯანზე. ორივე შემთხვევაში დონორის ერითროციტებს აწვეთებენ რეციპიენტის სისხლის შრატს, აკვირდებიან აგლუტინაციის რეაქციას და ადგენენ, თავსებადია თუ არა რეციპიენტისა და დონორის სისხლი.
მომდევნო ეტაპზე ხდება ერითროციტული მასის მომზადება - მას სპეციალურ აბაზანაში 35 გრადუსამდე ათბობენ და დაახლოებით 50 მლ ფიზიოლოგიურ ხსნარში აზავებენ. გაზავება იმისთვის არის საჭირო, რომ მიკროთრომბები, მიკროაგრეგანტები, შეწებებული ადჰეზიური ერითროციტები სატრანსფუზიო სისტემის ფილტრში არ გაიჭედოს. გარდა ამისა, გაზავებისას იზრდება ერითრომასის დენადობის სიჩქარე და ექიმებს უფრო სწრაფი გადასხმის საშუალება ეძლევათ. არის სიტუაცია (მაგალითად, ჰემორაგიული შოკის დროს), როცა ერითროციტული მასის გადასხმა ნაკადად ანუ დარტყმითი დოზით არის საჭირო. ამ შემთხვევაში ქარხნული ერითროციტული მასის გადასხმა მისი სიბლანტის გამო ძნელია, ფიზიოლოგიური ხსნარით გაზავებისას კი ეს პრობლემა იხსნება. გაზავებისას ერითროციტულ მასაში დამაინფიცირებელი აგენტის შეყვანა გამორიცხულია.
გადასხმისას ყოველთვის ტარდება ინდივიდუალური (ბიოლოგიური) სინჯი: 15 მლ სისხლის გადასხმის შემდეგ სისტემას კეტავენ, ამოწმებენ პაციენტის ჰემოდინამიკურ მონაცემებს (წნევას, პულსს და სხვა), ეკითხებიან, როგორ გრძნობს თავს. განსაკუთრებით საყურადღებოა, ხომ არ შეამცივნა ან გამოაყარა პაციენტს, ტკივილი ხომ არ დაეწყო მკერდის ძვლის უკან. თუ ყველაფერი რიგზეა, ასხამენ კიდევ 15 მლ სისხლს, მცირე ხანს ისევ აკვირდებიან მდგომარეობას და ერითროციტული მასის მთლიან ტრანსფუზიას განაგრძობენ. ასევე იქცევიან პლაზმის გადასხმის დროს.
დონორისა და რეციპიენტის სისხლის თავსებადობის დასადგენად ასეთი გულმოდგინე შემოწმება აუცილებელია, ვინაიდან სავსებით შესაძლებელია, მათი სისხლის ჯგუფიცა და რეზუსფაქტორიც ემთხვეოდეს, მაგრამ მოხდეს ინდივიდუალური შეუთავსებლობა, რასაც სისხლში არსებული ანტიგენური სტრუქტურების მთელი წყება განაპირობებს. I ჯგუფის რეზუსუარყოფითი სისხლი უნივერსალურად ითვლება და შეიძლება გადაესხას ნებისმიერი ჯგუფის ადამიანს, მაგრამ ასე მხოლოდ და მხოლოდ ექსტრემალურ სიტუაციაში იქცევიან. სხვა შემთხვევაში რეციპიენტს აუცილებლად შესაბამისი ჯგუფისა და რეზუსის სისხლს უსხამენ.
რაზე უნდა შემოწმდეს დონორის სისხლი
შიდსზე, B და C ჰეპატიტებზე, ავსტრალიურ ანტიგენზე, ვასერმანზე. გარდა ამისა, ნორმაში უნდა იყოს ასტ და ალტ. წინააღმდეგ შემთხვევაში გამორიცხული არ არის კარდიოსპაზმი.
გადასასხმელი სისხლის ოდენობა
ერთჯერადი გადასხმისთვის სტანდარტულ დოზად 220-250 მილილიტრი ითვლება, მაგრამ თუ რეციპიენტს დიდი ოდენობის სისხლი აქვს დაკარგული, შესაძლოა, ტრანსფუზია ზედიზედ რამდენიმე დღის განმავლობაშიც კი გაგრძელდეს.
გასაცემი სისხლის ოდენობა
დონორი თვეში ერთხელ გასცემს 400-500 მლ (თუ დაბალწნევიანია - 250-280 მლ) სისხლს. დონორის ორგანიზმი გაცემულ სისხლს ყოველგვარი ჩარევის გარეშე აღიდგენს, თუმცა მაინც სჯობს, სრულფასოვნად იკვებოს.
როდის ხდება ერითროციტული მასის ტრანსფუზია
ერითროციტული მასის ტრანსფუზიის ჩვენებაა ნებისმიერი გენეზის სისხლდენა, მათ შორის - სისხლდენა ოპერაციის დროს, ანემია. ბავშვებში ერითროციტული მასა სპეციალური მოწყობილობის - ინფუზომატის საშუალებით შეჰყავთ. ამ შემთხვევაში სისხლი წინასწარ იფილტრება მიკროაგრეგანტებისა და მიკროთრომბებისგან. ზოგჯერ ერითროციტული მასა ირეცხება კიდეც. არის შემთხვევები, როცა ავადმყოფს, რომელსაც ერითროციტული მასის ტრანსფუზია სჭირდება, აქვს ალერგიული ფონი - ორგანიზმი სენსიბილიზებულია და ნებისმიერი კომპონენტის მიმართ ალერგიულ რეაქციას ამჟღავნებს. ასეთ შემთხვევაში დონორის ერითროციტული მასა დაახლოებით 1:1 პროპორციით ზავდება ოთხგრადუსიან ფიზიოლოგიურ ხსნარში და ცენტრიფუგდება სპეციალურ რეჟიმზე (განსაზღვრულ ტემპერატურასა და ბრუნვათა რიცხვზე), შემდეგ სცილდება პლაზმა, კიდევ ორჯერ ზავდება ფიზიოლოგიურ ხსნარში და ნარეცხი ფიზიოლოგიური კვლავ შორდება. ამ დროს იკარგება ერითროციტების 8-12%, მაგრამ სისხლს სცილდება ყოველგვარი ალერგიული რეაგენტი, ასე რომ, რეციპიენტი ალერგიული რეაქციისგან დაზღვეულია.
როდის ხდება პლაზმის ტრანსფუზია
პლაზმის გადასხმის მთავარი ჩვენებაა ჰიპოკოაგულაცია ანუ სისხლის შემდედებელი ფაქტორების დეფი-ციტი. გარდა ამისა, პლაზმა შეუცვლელი კომპონენტია დისემინირებული სისხლძარღვშიგა შედედების და თრომბოჰემორაგიული სინდრომის (მაჩაბლის სინდრომის) დროს. ასეთ შემთხვევებში ახალგაყინული პლაზმის მასიური გადასხმა მკურნალობის ერთ-ერთი წამყვანი კომპონენტია. პლაზმა აუცილებელია პრეემკლამფსიის, ეკლამფსიის დროს, ასევე - მშობიარობის შემდგომი სისხლდენის შედეგების სალიკვიდაციოდ. ზოგ შემთხვევაში პლაზმა აუცილებელია ახალშობილებისთვის, რომელთაც აღენიშნებათ ჰიპოვოლემია, (პლაზმის ნაკლებობა), შედედების ფაქტორების თანდაყოლილი დეფიციტი. ახალგაყინულ პლაზმას იყენებენ ისეთი დაავადებების მკურნალობისას, რომლებსაც თან სდევს პლაზმორეა - პლაზმის კარგვა. ასეთი რამ ხდება დამწვრობის, ძვლის ქრონიკული ოსტეომიელიტური პროცესის დროს.
შენახვის პირობები
ერითროციტული მასა მაქსიმუმ 18-21 დღე ინახება. პლაზმა გაცილებით მეტხანს ძლებს. ჩვეულებრივ, მას 2-3 თვეს ინახავენ, ხოლო -50 გრადუსზე მისი შენახვა 12 თვეც კია შესაძლებელი. გადასხმის წინ ის სპეციალურ აბაზანაში ლღვება. გალღობის შემდეგ პლაზმის ხელახალი გაყინვა და გამოყენება არ შეიძლება.
ტრანსფუზიის გართულება
სისხლის გადასხმას შესაძლოა მოჰყვეს ალერგიული რეაქცია. ის უმთავრესად ურტიკარიული გამონაყარით ვლინდება. იშვიათად, მაგრამ მაინც შესაძლოა განვითარდეს ანაფილაქსიური რეაქციაც. ყველაზე მძიმე გართულება მოსალოდნელია სხვა ჯგუფის სისხლის გადასხმისას (რაც, წესისამებრ, შემთხვევით ხდება). ამ დროს რეციპიენტს მყისვე ეწყება რეაქცია, რომელიც ადვილი შესამჩნევია. მას სპეციალურ დახმარებას უწევენ.
სისხლდენის შემაჩერებელი პრეპარატები
ფერმენტი თრომბინი უზრუნველყოფს ფიბრინის წარმოქმნას. ფიბრინი წყალში უხსნელი ცილაა, რომ-ლის ირგვლივაც ფორმირდება სისხლის კოლტი. იგი კალციუმის იონებისა და თრომბოპლასტინის ზემოქმედებით პროთრომბინისგან წარმოიქმნება. ამის კვალობაზე, კოაგულაციური მოქმედება აქვს ყველა პრეპარატს, რომელიც კი ხელს უწყობს ღვიძლში პროთრომბინის სინთეზის დაქვეითებას ან პლაზმაში მის თრომბინად გადაქცევას.
1935 წელს დანიელმა მეცნიერმა ჰენრიკ დამმა K ვიტამინის (სიტყვა "კოაგულაციის" პირველი ასო) როლის აღმოჩენისთვის ნობელის პრემია მიიღო. მან შეისწავლა სხვადასხვა დიეტის გავლენა წიწილების განვითარებაზე და შეამჩნია, რომ მათ ზოგიერთ სახეობას კანქვეშა უჯრედებში წერტილოვანი სისხლჩაქცევები უჩნდებოდა. ეს K ვიტამინის ნაკლებობის ბრალი აღმოჩნდა - ამ ნივთიერების დეფიციტი პროთრომბინის დონის დაქვეითებას უწყობდა ხელს.
K ვიტამინი ნაწლავებში წარმოიქმნება, რაშიც უდიდეს როლს ასრულებენ ბაქტერიები. ის ორგანიზმს შეიძლება საკვებთან ერთადაც მიეწოდოს. სისხლდენის თავიდან ასაცილებლად კვებისას მიღებული K ვიტამინი საკმარისია. თუ ორგანიზმს ეს ნივთიერება მოაკლდა, მოსალოდნელია ჰემორაგიული მოვლენები.
არსებობს K ვიტამინის ორი ბუნებრივი ფორმა - K1 და K2. ორივე მათგანი ცხიმში იხსნება, ამიტომ ნაწლავები მათ მხოლოდ ცხიმიან საკვებთან ერთად და ნაღვლის წვენის ნორმალური სეკრეციის ფონზე შეიწოვენ. K ვიტამინის უტილიზაცია, აქტივირება და დაგროვება ღვიძლში ხდება, ამიტომ ამ ორგანოს ფუნქციის უკმარისობა პროთრომბინის დონის დაქვეითებას იწვევს.
K ვიტამინის დეფიციტი შესაძლოა აღმოცენდეს სიყვითლის, ნაწლავებში ნაღვლის წვენის არასათანადო ოდენობით მოხვედრის, წვრილი ნაწლავის მიკლოფლორის შეცვლის და ანტიბიოტიკებით ხანგრძლივი მკურნალობის შედეგად ნაწლავთა შემწოვი ფუნქციის დაქვეითების დროს. პროთრომბინის დონის დაქვეითებისა და სისხლდენის ან არაპირდაპირი ანტიკოაგულანტების არასასურველი მოქმედების შემთხვევაში ინიშნება K1 ვიტამინის (ფიტომენადიონი) და წყალში ხსნადი K2 ვიტამინის (ნატრიუმის ბისულ-ფატის მენადიონი) ანალოგები.
ჰემოფილიით დაავადებულის ნორმალური ჰემოსტაზისთვის იყენებენ პლაზმისგან მიღებულ სპეციფიკურ პრეპარატებს, რომლებიც შეიცავს სისხლის განსაზღვრულ შემადედებელ ფაქტორებს, მაგალითად, ანტიჰემოფილიურ ფაქტორ VIII-ისა და ფაქტორ IX-ის კომპლექსს. სისხლდენის შესაჩერებლად ასევე გამოიყენება პრეპარატები, რომელთა შემადგენლობაშიც შედის თრომბინი და ფიბრინოგენი (მათ სისხლისგან გამოყოფენ). ორივე მათგანი შემადედებელი სისტემის ბუნებრივ კომპონენტებს წარმოადგენს.
გენერალიზებული თრომბოზის თავიდან ასაცილებლად თრომბინს მხოლოდ ადგილობრივად იყენებენ. ფიბრინოგენი შესაძლოა გამოყენებულ იქნეს როგორც ადგილობრივად, ისე შინაგანად. არსებობს კომბინირებული პრეპარატი Tissucol (r) Kit. იგი შეიცავს ორივე კომპონენტს - ფიბრინოგენსაც და თრომბინსაც, რომელთა შერევა ხდება უშუალოდ გამოყენების წინ. ჰემოსტატიკური კოლაგენური ჯგუფი გამოდის პლასტირის სახით და კარგად შეიწოვება. ჭრილობაზე დადებისას იგი მჭიდროდ ეკვრის ზედაპირს, შთანთქავს სისხლს და ხელს უწყობს სისხლდენის შეჩერებას თრომბოციტების აგრეგაციის გზით (თრომბოციტები კარგად ემაგრება სისხლძაღვების ზედა ნაწილს და აუმჯობესებს სისხლის შედედებას).
სისხლდენის შესაჩერებლად შესაძლოა გამოყენებულ იქნეს ჭინჭრის, ფარსმანდუკის, წიწმატურას და სხვა მცენარეების გამონაწური (ექსტრატი და ნაყენი). სისხლდენას ამცირებს ასევე სისხლის სიბლანტის გამაძლიერებელი (სამედიცინო ჟელატინი), კაპილარების გამავლობის შემამცირებელი (კარბაზოქრომი, ეტამზილატი) პრეპარატები, ანტისეპტიკები (წყალბადის ზეჟანგი, კალიუმის პერმანგანატი, იოდის სპირტხსნარი, ბრილიანტის მწვანე).
ჰეპარინით (პირდაპირი მოქმედების ანტიკოაგულანტი) განპირობებული სისხლდენის შემთხვევაში ინიშნება ჰეპარინის სპეციფიკური ანტაგონისტი - პროტამინის სულფატი (Protamine sulfate). იგი ჰეპარინთან ქმნის კომპლექსს და ხელს უწყობს სისხლის ნორმალურ შედედებას. ჩვეულებრივ შემთხვევებში პროტამინის სულფატს აქვს ანტიკოაგულაციური თვისებები.