ყველაზე დიდი ჯირკვალი
"ბიოქიმიური ლაბორატორია", რომელიც დიაფრაგმას, მუცლის კედელს, კუჭსა და ნაწლავებს იოგებით მყარად ემაგრება. გარედან ღვიძლს თხელი ფიბროზული გარსი - კაფსულა ფარავს, შიგნით კი მოქცეულია მისი ძირითადი ნივთიერება, რომელიც ღვიძლს მეტად რბილ კონსისტენციას სძენს. თუმცა, მიუხედავად სირბილისა, ფიბროზული კაფსულის წყალობით ღვიძლი საკმაოდ მკვრივი ორგანოა, რომელსაც სისხლსავსეობის გამო მოწითალო-მოყავისფრო ფერი აქვს. ღვიძლი 4 წილისგან შედგება. მამაკაცის ღვიძლი 1,5 კგ-ს იწონის, ქალისა კი 1,2 კგ-ს.
ჰეპატოციტები
ღვიძლის ძირითადი ნივთიერება პარენქიმაა, რომელსაც მისი უჯრედები - ჰეპატოციტები ქმნიან. ჰეპატოციტები ღვიძლის სტრუქტურულ-ფუნქციურ ერთეულებს წარმოადგენენ. ეს უჯრედები უწვრილეს, სხვადასხვა კალიბრის აცინუსებად ერთიანდებიან. ჰეპატოციტებს მრავალი ფუნქცია აკისრიათ: ისინი შთანთქავენ, გამოყოფენ, მონაწილეობენ ნივთიერებათა ცვლაში და ზოგიერთი ნივთიერების დაგროვებასაც კი ახერხებენ.
ჰეპატოციტების ფუნქციათა მრავალფეროვნებას, რაც საბოლოოდ ღვიძლის ფუნქციათა სიმრავლესაც განსაზღვრავს, მათი რთული აგებულება განაპირობებს. ჰეპატოციტების უჯრედულ მემბრანებს სხვადასხვა მონაკვეთზე სხვადასხვა დანიშნულება აქვთ. ამ ნიშნით 2 პოლუსს განარჩევენ: ერთ მათგანზე ნივთიერებათა ცვლის პროდუქტთა შეწოვა ხდება, მეორე კი ნაღვლისა და სხვა ნივთიერებათა გამომყოფია.
ჰეპატოციტებს შორის სანაღვლე გზები გადის, რომელთა გაერთიანებითაც იქმნება ღვიძლის სადინარი, ხოლო ღვიძლისა და გამომტანი სადინარის გაერთიანებით - საერთო სადინარი, რომლითაც ნაღველი თორმეტგოჯა ნაწლავში გადაედინება.
სისხლის მიმოქცევა ღვიძლში
ღვიძლს ჟანგბადითა და საკვები ნივთიერებებით ღვიძლის არტერია ამარაგებს, თუმცა ამ ორგანოში არტერიულზე გაცილებით უკეთ არის განვითარებული ვენური სისტემა, იგი კარისა და ღვიძლის ვენური სისტემებით ორ ანატომიურ-ფუნქციურ ნაწილად იყოფა, რის გამოც ყველა ერთხმად აღნიშნავს, რომ ღვიძლს საკმაოდ განსხვავებული და თავისებური სისხლის მიმოქცევა აქვს.
კარის ვენა მთელი კუჭ-ნაწლავის ტრაქტიდან და ელენთიდან აგროვებს სისხლს და იმ ძირითად სისხლძარღვს წარმოადგენს, რომელიც ღვიძლის ფუნქციებს განსაზღვრავს. სისხლის მიმოქცევის თავისებურებაც სწორედ კარის ვენის განსაკუთრებული დანიშნულებით არის განპირობებული - იგი, ნაცვლად იმისა, რომ სისხლი გულისკენ წაიღოს, მას კვლავ ღვიძლს უბრუნებს, ანუ კარის ვენის საშუალებით ჟანგბადით მდიდარი სისხლი ერთი ორგანოს კაპილარებიდან იმავე ორგანოს კაპილარულ ქსელში ხვდება.სისხლის მიმოქცევის მსგავსი სისტემა აქვთ თირკმელებსა და ჰიპოფიზს.
კარის ვენა მჭიდროდ უკავშირდება ნაწლავებისა და სხვა ორგანოთა ვენებს, რითაც თირკმელების, კუჭის, გულისა და სხვა ორგანოთა ფუნქციებზეც ახდენს გავლენას. წუთის განმავლობაში ღვიძლში 1500 მლ სისხლი (80% - კარის ვენით, 20% კი თირკმლის არტერიით) გაედინება. ამასთანავე, მის სხვადასხვა სეგმენტში მუცლის ღრუს სხვადასხვა ორგანოდან მომავალი სისხლი ჩაედინება. მაგალითად, მარცხენა წილში უმთავრესად ელენთის სისხლი ხვდება, მარჯვენაში კი უპირატესად მსხვილი ნაწლავებიდან წამოსული სისხლი იწმინდება და მუშავდება.
აღსანიშნავია ისიც, რომ ღვიძლში სისხლი სხვა ორგანოებზე გაცილებით ნაკლები სიჩქარითა და ნაკადით მოძრაობს, მაშინ როცა კარის ვენაში წნევა დანარჩენ ორგანოთა ვენებზე მაღალია.
ღვიძლის სპეციფიკური ფუნქცია
ღვიძლის სპეციფიკური ფუნქცია ნაღვლის წარმოქმნაა. არადა, ბევრი ამ ფუნქციას ნაღვლის ბუშტს მიაწერს, რომელიც მხოლოდ და მხოლოდ ნაღვლის შემნახველი რეზერვუარია. ჯანმრთელი ადამიანის ბიოქიმიურ ლაბორატორიაში დღე-ღამეში 800-1000 მლ-მდე ნაღველი გამომუშავდება, რომელიც 66-მმ-იანი სანათურისა და 7-8 სმ სიგრძის ოთხი სადინარის გაერთიანებით მიღებული საერთო სადინარით ნაღვლის ბუშტში ჩაედინება.
ნაღვლის გამომტანი სადინარები მდიდარია გლუვკუნთოვანი ბოჭკოებით, რომლებიც დროდადრო იკუმშებიან და ღვიძლში წარმოქმნილ ნაღველს საჭირო მიმართულებით - ნაღვლისაკენ - გადადევნიან. ნაღვლის სეკრეციით ღვიძლი მონაწილეობს საჭმლის, კერძოდ, ცხიმების მონელებაში, ნაღვლის მჟავები ცხიმების ემულგირებას ახდენენ, რითაც აადვილებენ კუჭქვეშა ჯირკვლის მიერ გამომუშავებული ფერმენტებით მათ დამუშავებას.
დანარჩენი ფუნქციები
ღვიძლის მიერ გაწეული სამუშაო ორ ძირითად კატეგორიად იყოფა. ერთია საკვები ნივთიერებების სინთეზი, მათი შენახვა-აკუმულირება, მეორე - ორგანიზმისთვის უვარგისი ნივთიერებების დაშლა-მონელება.
ბიოლოგიურად აქტიური ნივთიერებების სინთეზი
- ღვიძლი მონაწილეობს 500-ზე მეტ ბიოქიმიურ რეაქციაში.
- გარდაქმნის საჭმლის მომნელებელი ტრაქტის, სასუნთქი სისტემისა და კანის მეშვეობით ორგანიზმში მოხვედრილ ნივთიერებებს, მათ შორის - ცილებს, ცხიმებსა და ნახშირწყლებს.
- ღვიძლში გარდაიქმნება სისხლის ცილები: ფიბრინოგენი, ალბუმინები და გლობულინები, - რომელთა ტრანსპორტულ თვისებებსაც მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს ნაღვლის მჟავები.
ორგანიზმისთვის აუცილებელი ნივთიერებების დაგროვება
- ღვიძლის ქსოვილში ბევრი ვიტამინი, რკინა და გლიკოგენია აკუმულირებული. ეს ის ნივთიერებებია, რომლებიც დიდი ენერგეტიკული დანაკარგების დროს სწრაფად გარდაიქმნება ადვილად ასათვისებელ ენერგომატარებლად - გლუკოზად.
- სქელი სისხლძარღვოვანი ქსელი ღვიძლს საშუალებას აძლევს, სისხლის ერთგვარი რეზერვუარის როლიც შეასრულოს. მასში მუდმივად არის 0,5 ლ სისხლი, რითიც იგი სისხლის მოცულობის რეგულაციაშიც მონაწილეობს.
- დიდია მისი როლი ვიტამინების ცვლაშიც, განსაკუთრებით - ცხიმში ხსნადი A, D, E, და K ვიტამინებისა, რომელთა შეწოვაც ნაწლავებში ნაღვლის მონაწილეობით ხორციელდება. გარდა ამისა, ზოგიერთი ვიტამინი თავად დეპონირდება ღვიძლში და შემდგომ, მათზე მოთხოვნის ზრდის კვალობაზე, გამოთავისუფლდება. ასეთებია A, D, K, C, PP ვიტამინები.
- ღვიძლში დეპონირდება მიკროელემენტები: რკინა, სპილენძი, მანგანუმი, კობალტი, მოლიბდენი და სხვა ელექტროლიტები.
- ღვიძლი მონაწილეობს იმუნოლოგიურ (თავდაცვით) რეაქციებშიც.
დეტოქსიკაციური ფუნქცია
- ღვიძლი ორგანიზმს ტოქსინებისგან წმენდს. ორგანიზმში ნივთიერებათა ცვლის შედეგად მუდმივად წარმოიქმნება შხამები, რომელთაც ღვიძლი შლის ან არატოქსიკურ ნაერთებად, ზოგჯერ სასარგებლო ნივთიერებებადაც კი გარდაქმნის. მისი უჯრედები აქტიურად შლიან და აძევებენ ორგანიზმიდან ბაქტერიებსა და უცხო სხეულებს.
- იგი მრავალი ჰორმონის (გლუკოკორტიკოიდები, ალდოსტერონი, ანდროგენები, ესტროგენები, ინსულინი, გლუკაგონი, გასტროინტესტინური ჰორმონები) და ბიოგენური ამინის (ჰისტამინი, სეროტონინი, კატექოლამინები) ინაქტივაციას ახდენს.
ფუნქციათა სიმრავლის გამო (500-მდე) ღვიძლის ხელოვნურად შეცვლა შეუძლებელია. ამიტომაც იწვევს 1-5 დღეში გარდაუვალ სიკვდილს მისი ამოკვეთა.
რა აზიანებს ღვიძლს
ღვიძლს ყველაზე მეტად აზიანებს:
- ვირუსული ჰეპატიტები;
- ალკოჰოლის ჭარბი მიღება - ეს სერიოზული რისკ-ფაქტორია, როცა მისი ოდენობა დასაშვებ დღიურ დოზას (40 გრამი სუფთა ეთანოლი მამაკაცებისთვის და 20 გრამი ქალებისთვის) აღემატება;
- ცხიმოვანი ცვლის დარღვევა და შაქრიანი დიაბეტი, რომლებიც ღვიძლში ჭარბი ცხიმის დაგროვებას და მის გაცხიმოვნებას იწვევს;
- ზოგიერთი პრეპარატის ხანგრძლივი მიღება;
- საყოფაცხოვრებო და საწარმოო ტოქსინებთან მუდმივი კონტაქტი;
- ღვიძლის დაზიანების არცთუ იშვიათი მიზეზია სხეულის მასის მკვეთრი შემცირება (1,5-2 კგ კვირაში), ამიტომ დიეტები, რომლებიც წონის მკვეთრ კლებას იწვევს, ხშირად აზიანებს ამ ორგანოს.
- ღვიძლის დაზიანება პარაზიტებსაც შეუძლიათ, განსაკუთრებით - ლამბლიებს, ასკარიდებსა და ღვიძლის ორპირას. არანაკლებ აზიანებს ამ ორგანოს სისხლის დაავადებები, ტუბერკულოზი, სარკოიდოზი, გულის უკმარისობა, ღვიძლის ვენების თრომბოზი და სხვა დარღვევები.
ღვიძლის გადიდება
ჰეპატომეგალია ღვიძლის გადიდებას ნიშნავს. ამ მდგომარეობაზე მაშინ საუბრობენ, როდესაც გადიდებული ღვიძლის ზომა სცილდება ნორმის ფარგლებს და მისი მარცხენა წილი ნეკნთაშუა არიდან გამოდის, რაც, ულტრაბგერასა და სხვა სახის ინსტრუმენტულ კვლევებზე რომ არაფერი ვთქვათ, ზოგჯერ ხელით გასინჯვის დროსაც კი შესამჩნევია.
ჰეპატომეგალიის დროს ღვიძლის მხოლოდ ზომა როდი იცვლება; მიზეზისა და პათოლოგიური პროცესის ხასიათის მიხედვით, განსაზღვრულ ცვლილებას განიცდის ამ ორგანოს კონტურები, ქსოვილთა შეფერილობა და კონსისტენცია.
ღვიძლის დაპატარავება
ღვიძლს დაპატარავებაც შეუძლია. ასეთი რამ უმეტესად ღვიძლის ქსოვილის განლევისა და შეჭმუხვნისას ხდება, როდესაც მავნე ფაქტორის ზემოქმედების შედეგად ღვიძლის ჯანმრთელ ქსოვილს ფიბროზული ენაცვლება. ღვიძლის დაპატარავება და ნორმალური ქსოვილის ადგილას ფიბროზულის წარმოქმნა პათოლოგიური პროცესის დასაწყისია, რომელიც მედიცინაში ციროზის სახელით არის ცნობილი.
რეგენერაცია
ღვიძლს უდიდესი შინაგანი რეზერვი აქვს. მას დაზიანების შემდგომ თვითაღდგენის უნიკალური, გასაოცარი უნარი შესწევს. თვითაღდგენის ასეთი ფენომენური უნარი ადამიანის არც ერთ სხვა ორგანოს არ გააჩნია. ღვიძლს შეუძლია, ჯანმრთელი ქსოვილის 25%-ის არსებობის შემთხვევაშიც კი აღიდგინოს ნორმალური ქსოვილის საწყისი წონა. ამიტომ ადამიანი მაშინაც კი ცოცხლობს, როდესაც ღვიძლის 60-70% დაზიანებული აქვს. ღვიძლის თვითაღდგენა რეგენერაციით ხდება, ოღონდ ასე მისი მხოლოდ მცირე ნაწილი აღდგება. საწყის ზომას ჯირკვალი დარჩენილი ჯანმრთელი უჯრედების მოცულობის გაზრდის ხარჯზე იბრუნებს. მიუხედავად უნიკალური უნარისა, არახელსაყრელ ფაქტორთა გავლენით ღვიძლის რეგენერაციული უნარი თანდათან იკლებს და ბოლოს ესა თუ ის დაავადება იჩენს თავს.