რეპროდუქციული ფუნქციის გენეტიკურად განპირობებული დარღვევები მოზარდ ასაკში
მოზარდთა რეპროდუქციული ჯანმრთელობა თანამედროვე მედიცინის ერთ-ერთ აქტუალურ საკითხად მიიჩნევა. როგორია სქესის ჩამოყალიბების გენეტიკური მექანიზმი, რომელი გენეტიკური ანომალიებია ცნობილი და როგორ შეიძლება მათი გამოვლენა და დიაგნოსტირება? ამ კითხვებით პედიატრ ელზა მაზმიშვილს მივმართეთ.
- სქესის განსაზღვრის რა გენეტიკური მექანიზმი არსებობს?
- რეპროდუქციული ფუნქციის ჩამოყალიბებისა და განვითარების გენეტიკური მექანიზმი დღეისთვის კარგად არის შესწავლილი, თუმცა ზოგიერთი საკითხი ჯერ კიდევ გარკვევას მოითხოვს. ცნობილია, რომ ადამიანის სასქესო ქრომოსომები წარმოადგენენ იმ გენთა მატარებლებს, რომლებიც ამ პროცესთა წარმართვაზე არიან პასუხისმგებელნი. სწორედ ისინი აკონტროლებენ სქესის ჩამოყალიბების პროცესს ემბრიოგენეზის ადრეული სტადიებიდან: ემბრიონი მდედრობითი სქესისა განვითარდება, თუ იგი 46, XX ქრომოსომული კომპლექტის მატარებელია, და მამრობითისა - თუ 46, XY ქრომოსომულ კომპლექტს ატარებს.
სქესის ჩამოყალიბებისათვის მზადება უკვე მე-5 კვირას შეიმჩნევა, ხოლო 6-7 კვირის ემბრიონებს შორის უკვე შესაძლებელია მამრობითი და მდედრობითი სქესისათვის დამახასიათებელი მორფოლოგიური განსხვავების პოვნა.
მდედრობითი სქესის ჩამოყალიბებისათვის აუცილებელია ორი X ქრომოსომის არსებობა, რადგან იმ პაციენტებს, რომლებიც ერთ X ქრომოსომას ატარებენ, საკვერცხე არ უვითარდებათ - მის ადგილზე მხოლოდ შემაერთებელი ქსოვილია.
მამრობითი ემბრიონის განვითარების შემთხვევაში ემბრიოგენეზის მე-5-6 კვირას აქტიურდება Y ქრომოსომაზე მოთავსებული გენი. მას SRY-ს უწოდებენ. იგი წამყვან როლს ასრულებს მამრობითი სქესის ჩამოყალიბებაში. ემბრიოგენეზის მე-9 კვირას, ანუ მუცლადყოფნის პერიოდშივე, მამრობითი ემბრიონის ლეიდიგის უჯრედები მამრობითი სასქესო ჰორმონის - ტესტოსტერონის გამომუშავებას იწყებენ. ამ ჰორმონის გავლენით ემბრიოგენეზის 22-ე კვირას წარმოიქმნება პირველადი სასქესო უჯრედები - სპერმატოგონიები. შემდგომ მათგან სპერმატოზოიდები ყალიბდება.Aასე რომ, Y ქრომოსომას და მასზე მოთავსებულ გენებს გადამწყვეტი როლი ენიჭება ამ პროცესებში.
- მოლეკულურ-გენეტიკური მეთოდების დანერგვამ საშუალება მისცა მეცნიერებს, უკეთ შეესწავლათ Y ქრომოსომა და მასზე მოთავსებულ გენთა ფუნქციები. რა უახლეს ინფორმაციას ფლობენ მეცნიერები Y ქრომოსომის გენების შესახებ?
- Y ქრომოსომაზე ცნობილ გენთა რაოდენობა 86-ს აღწევს. ისინი შეგვიძლია პირობითად 2 ჯგუფად დავყოთ: გენთა ერთი ჯგუფი პასუხისმგებელია მამაკაცის ფენოტიპის ჩამოყალიბებაზე, მეორე ჯგუფი კი სპერმატოგენეზის ნორმალურ მიმდინარეობაზე აგებს პასუხს.
- მრავალი წლის მანძილზე დიდ ინტერესს იწვევდა 46, XX-მამაკაცების ფენომენი. ეს ინდივიდები გარეგნულად მამაკაცები არიან, მაგრამ ქალის კარიოტიპს ატარებენ...
- ამ პათოლოგიის მიზეზის დადგენა მხოლოდ მოლეკულურ-გენეტიკური კვლევის შედეგად გახდა შესაძლებელი. აღმოჩნდა, რომ ამ პაციენტთა კარიოტიპში ერთ-ერთ X ქრომოსომაზე სრულიად შემთხვევით მოთავსებულია Y ქრომოსომის SRY გენი, რომელიც მამაკაცის ფენოტიპის ჩამოყალიბებაზე აგებს პასუხს. ასეთი მამაკაცების გამოვლენა შესაძლებელია პუბერტატულ პერიოდში, რადგან მეორეული სასქესო ნიშნები სუსტად აქვთ გამოხატული ან უფრო მოგვიანებით, როდესაც უშვილობის გამო რეპროდუქციულ კლინიკებს მიმართავენ და აზოოსპერმიას უდგენენ. ასეთი გენეტიკური ანომალიით 20 000 ახალშობილი ვაჟიდან ერთი იბადება. ისინი ფენოტიპურად ძალიან ჰგვანან კლაინ-ფელტერის სინდრომით დაავადებულებს, ოღონდ ნორმალური სიმაღლითა და ინტელექტით გამოირჩევიან. აქვე მინდა აღვნიშნო, რომ არსებობენ 46, XY ქალებიც. მათ კარიოტიპში Y ქრომოსომა დაუზიანებლად გამოიყურება, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ ამ ქრომოსომაში ან დაკარგულია, ან დაზიანებულია SRY გენი.
- რა არის კლაინ-ფელტერის სინდრომი და როგორ შეიძლება მისი დიაგნოსტირება?
- კლაინ-ფელტერის სინდრომით დაავადებული ახალშობილი სხვებისგან არაფრით გამოირჩევა. მისთვის დამახასიათებელი კლინიკური ნიშნები მხოლოდ პუბერტატულ პერიოდში ვლინდება. ამ ნიშნებიდან კი ყველაზე დამახასიათებელია სხეულის ევნუქოიდური აღნაგობა, ვიწრო ბეჭები, გრძელი კიდურები. ხანდახან შეიმჩნევა ცხიმის დაგროვება თეძოებზე, მკერდზე და მუცლის ქვედა მხარეს. მეორეული სასქესო ნიშნები სუსტად არის გამოხატული, ხშირია გინეკომასტია. უშვილობის გამო ისინი რეპროდუქციული კლინიკების პაციენტები არიან. მათი უშვილობა გამოწვეულია აზოოსპერმიით ან ოლიგოზოოსპერმიის მძიმე ფორმით. მათი კარიოტიპია 47, XXY, ზედმეტია X ქრომოსომა, რომელსაც დისბალანსი შემოაქვს.
კლაინ-ფელტერის სინდრომის მქონე ახალშობილთა დაბადების სიხშირე საკმაოდ მაღალია - 1000-იდან 2. იმ პაციენტებს შორის, რომლებსაც მსუბუქი გონებრივი ჩამორჩენილობა ახასიათებთ, ეს სინდრომი 2%-ს აღენიშნება, ხოლო უშვილო მამაკაცთა შორის მათი რაოდენობა 10-15%-ია.
- როდის შეიძლება ვივარაუდოთ ახალშობილის ჰერმაფროდიტიზმი და რა იწვევს მას?
- განასხვავებენ ჰერმაფროდიტიზმის ფსევდო და ჭეშმარიტ ფორმებს. ჭეშმარიტი ჰერმაფროდიტიზმის დროს ინდივიდს აქვს როგორც მდედრობითი, ასევე მამრობითი სასქესო ჯირკვლები. მეორეული სასქესო ნიშნებიც ორივე სქესისათვის დამახასიათებელი აქვს. მის უჯრედებში კი ე. წ. მოზაიკური კარიოტიპია - 46,XX /46, XY. საბედნიეროდ, ასეთი შემთხვევები ძალზე იშვიათია. მსოფლიო სამეცნიერო ლიტერატურაში ასეთი მხოლოდ 150 ინდივიდია აღწერილი.
ფსევდოჰერმაფროდიტიზმი უფრო ხშირად გვხვდება. ეს ის შემთხვევებია, როდესაც გარეთა სასქესო ორგანოები ორივე სქესისთვის დამახასიათებელ ნიშნებს ატარებენ. არსებობს მამრობითი ფსევდოჰერმაფროდიტიზმის შემთხვევები. მათ მიეკუთვნება ტესტიკულური ფემინიზაცია. ეს დაავადება პირველად მეცნიერმა მორისმა აღწერა 1953 წელს და ამიტომ მორისის სინდრომსაც უწოდებენ. ამ სინდრომის დამახასიათებელი ნიშნებია მამაკაცის კარიოტიპი - 46, XY, მამრობითი სასქესო ჯირკვლები - ტესტიკულები და ქალის ფენოტიპი. ამ სინდრომით დაავადებულ ახალშობილს გარეთა სასქესო ორგანოები მდედრობითი აქვს და დაბადებისას არეგისტრირებენ როგორც გოგონას. ის არც ბავშვობაში ავლენს რაიმე საყურადღებოს, მოზარდ ასაკში კი პირველადი ამენორეა აღენიშნება, რაც შემდგომ უშვილობის მიზეზად იქცევა. გინეკოლოგი პირველივე გასინჯვისას აღმოაჩენს, რომ პაციენტს არ აქვს საშვილოსნო, საკვერცხე, საშო კი ყრუდ იხურება. საკვერცხეების მაგივრად მას ტესტიკულები აქვს, რომლებიც ან საზარდულის მიდამოში, ან მუცლის ღრუში ისინჯება და რაკი ავთვისებიანი გადაგვარების უნარი აქვთ, საჭიროა მათი დროული ამოკვეთა. დაავადების მიზეზი X ქრომოსომაში ლოკალიზებული გენის დაზიანებაა, რის გამოც ქსოვილებს არ შესწევთ ანდროგენების "ცნობის" უნარი. დაავადება სქესთან არის შეჭიდული და დედისგან ვაჟებზე მემკვიდრეობს. როგორც შემდგომ გაირკვა,
სპორტსმენ ქალთაგან 1% A ტესტიკულური ფემინიზაციით არის დაავადებული - ასეთი ქალები ფიზიკურად ძლიერნი არიან, ამასთანავე, ინტელექტიც მაღალი აქვთ. ზოგიერთი მეცნიერი ვარაუდობს, რომ ჟანა დ,არკი შესაძლოა სწორედ ამ სინდრომით ყოფილიყო დაავადებული.
- არსებობს კიდევ ერთი სინდრომი, რომლის წარმომადგენლებსაც მამაკაცის კარიოტიპი და ქალის ფენოტიპი ახასიათებთ - სვაიერის სინდრომი. რით არის განპირობებული ეს დაავადება?
- სვაიერის სინდრომი იშვიათი დაავადებაა - 100 000 ახალშობილიდან ერთს უვლინდება. პაციენტები გარეგნულად ქალები არიან ევნუქოიდური ან ინტერსექსუალური გარეგნობით, ჰირსუტიზმით, პირველადი ამენორეით. მეორეული სასქესო ნიშნები სუსტად აქვთ გამოხატული. აღენიშნებათ ტესტიკულების ელემენტები, რომლებსაც ავთვისებიანი გადაგვარების უნარი შესწევთ ან მათ ადგილას შემაერთებელი ქსოვილია განვითარებული. კარიოტიპი მამაკაცისაა - 46, XY. მოლეკულურ-გენეტიკური გამოკვლევებით დადგენილია, რომ ეს სინდრომი SRY გენის დაკარგვის ან დაზიანების შედეგად წარმოიშობა.
- არსებობს კიდევ ერთი საინტერესო ფენომენი - ნუნანის სინდრომი, რომელსაც ზოგიერთი კლინიცისტი მამაკაცთა ტერნერის სინდრომს უწოდებს...
- მართლაც, ნუნანისა და ტერნერის სინდრომთა კლინიკური ნიშნები ძალიან ჰგავს ერთმანეთს: ტანდაბლობა, მოკლე კისერი, ფრთისებრი ნაოჭები კისერზე, კასრისებრი გულმკერდი, თმის ზრდის დაბალი ხაზი კისერზე, ხელის მტევნის, ყურის ნიჟარის, გულ-სისხლძარღვთა და სხვა სისტემების მანკები, ოლიგოფრენია, ანტიმონგოლოიდური თვალების ჭრილი და სხვა.
ქალებში ტერნერის სინდრომის გენეტიკური მიზეზი ანომალიური კარიოტიპია - ქრომოსომა 45-ია, ხოლო X ქრომოსომა - ორის ნაცვლად ერთი. ნუნანის სინდრომის დროს კარიოტიპი ნორმალურია. როგორც მეცნიერები ვარაუდობენ, აქ საქმე გვაქვს მე-12 ქრომოსომაში მოთავსებული გენის დომინანტურ მუტაციასთან, რომელიც მემკვიდრეობს, თუმცა ამ სინდრომის წარმოშობის მიზეზი საბოლოოდ დადგენილი არ არის.
მოზარდ ასაკში ჩამოთვლილ ფენოტიპურ ნიშნებთან ერთად ინდივიდებს ახასიათებთ ჩამორჩენა სქესობრივი განვითარების მხრივ და კრიპტორქიზმი, რომელიც შემდგომ უნაყოფობის მიზეზად იქცევა. ნუნანის სინდრომის სიხშირე 8000 ახალშობილიდან ერთია, რაც არცთუ ისე მცირე რიცხვია.
- რეპროდუქციული ფუნქციის დარღვევის მაჩვენებელი კიდევ რომელი დაავადება შეიძლება გამოვლინდეს მოზარდ ასაკში?
- ასეთია კალმენ-დე მერსიეს სინდრომი. იგი X ქრომოსომასთან შეჭიდული დაავადებაა. ის შეიძლება აღმოაჩნდეს 10 000 მამაკაციდან ერთს. მოზარდ ასაკში თავს იჩენს სქესობრივი განვითარებით ჩამორჩენა, ევნუქოიდიზმი. ასეთ ინდივიდებს ახასიათებთ ანოსმია, სმენის დაქვეითება, ხანდახან დალტონიზმიც.
დასასრულ, მინდა აღვნიშნო, რომ რეპროდუქციული ფუნქციის გენეტიკურად განპირობებული დარღვევების ჩამონათვალი მოზარდებში აქ მოყვანილი დაავადებებით არ შემოიფარგლება, მოლეკულურ-გენეტიკური გამოკვლევები კი გვეხმარება მრავალი იმ დაავადების მიზეზთა დადგენაში, რომლებიც ადრე იდიოპათიურად ითვლებოდა.