ავთვისებიან სიმსივნეთა პროფილაქტიკა
ასეთი ღონისძიებების მთავარი მიზანი კონკრეტული ადამიანის ან ადამიანთა ჯგუფის კიბოს განვითარების რისკის შემცირებაა.
პრევენცია მედიცინაში, ჩვეულებრივ, ეფუძნება დაავადების გამომწვევი მიზეზების ძიებას და ამ მიზეზებისგან დაცვის გზებს.
სამწუხაროდ, ონკოლოგიაში არ არსებობს კიბოს განვითარების მიზეზების სრული გაგება, თუმცა არის საკმარისი დაკვირვებები ავთვისებიანი წარმონაქმნების განვითარების ეგრეთ წოდებული „რისკის ფაქტორების“ შესახებ და ამ რისკის შესამცირებლად რიგი რეკომენდაციების გასაცემად.
სწორედ ავთვისებიან სიმსივნეთა პროფილაქტიკაზე გვესაუბრება მედიცინის მეცნიერებათა დოქტორი, საქართველოს სამხედრო-სამედიცინო აკადემიის აკადემიკოსი (პრეზიდენტი), საქართველოს საინჟინრო მეცნიერებათა აკადემიის აკადემიკოსი, საქართველოს ჰუმანიტარულ და სახელოვნებო მეცნიერებათა აკადემიის აკადემიკოსი, „ქ. ვენის საერთაშორისო უნივერსიტეტის“ საპატიო პროფესორი, სახელმწიფო პრემიისა და აკად. ივ. ბერიტაშვილის სახელობის პრემიის ლაურეატი, ონკოლოგი – ირაკლი ნადირაძე:
– ბატონო ირაკლი, რას გულისხმობს ავთვისებიან სიმსივნეთა პროფილაქტიკა?
– როდესაც ვსაუბრობთ კიბოს პროფილაქტიკაზე, ამ სიტყვის პირდაპირი და სრული მნიშვნელობით, უნდა გავითვალისწინოთ, რომ, მიუხედავად თანამედროვე მედიცინის დიდი მიღწევებისა, რაიმე სინთეზური მედიკამენტური საშუალება ან ვაქცინა, რომლითაც ე. წ. „აცრა“ მოგვცემდა 100%-იან პრევენციულ შედეგს, დღეისთვის, სამწუხაროდ, არ არსებობს.
ამ საკითხზე აუცილებელია აღინიშნოს ის გარემოება, რომ, როდესაც განიხილება კიბოს პროფილაქტიკის პრობლემა, პრაქტიკულად ყველა შესაბამის სახელმძღვანელოში, მეთოდურ რეკომენდაციაში, სხვადასხვა სასწავლო წიგნსა თუ სტატიაში, როგორც წესი, ავტორები უშვებენ პრინციპულ შინაარსობრივ შეცდომას, რაც გულისხმობს იმას, რომ ე.წ. პრევენციული ღონისძიებები თუ ქმედებები ირევა ამ ავადმყოფობის ადრეულ დიაგნოსტიკაში.
მაგალითისთვის განვიხილოთ სარძევე ჯირკვლის კიბო და კანის მელანომა. ამასთან დაკავშირებით გავიხსენოთ უახლოეს წარსულში ერთ-ერთი ცნობილი ქართველი ონკოლოგის სიტყვები, სადაც ის სარძევე ჯირკვლის კიბოსთან დაკავშირებით გვთავაზობს შემდეგ „პროფილაქტიკურ“ ღონისძიებებს: „პროფილაქტიკისთვის უდიდესი მნიშვნელობა აქვს თვითგასინჯვას, ასევე ექიმის მიერ ჩატარებულ კონსულტაციას, რაც, წესით, წელიწადში ერთხელ მაინც უნდა ხდებოდეს. კარგი იქნება, თუ 40 წლამდე ასაკის ქალები, წელიწადში ერთხელ მაინც, ულტრასონოგრაფიითაც შეიმოწმებენ სარძევე ჯირკვლებს; 40-50 წლის ასაკში კი, ორ წელიწადში ერთხელ, დამატებით რენტგენომამოგრაფიაც უნდა ჩაიტარონ. 50 წლის ზევით ყველა გამოკვლევის სიხშირე ორმაგდება“...
არ არის რთული იმის მიხვედრა, რომ აქ იგულისხმება არა სარძევე ჯირკვლის კიბოს თავიდან აცილება, არამედ მისი ადრეული გამოვლენა, ანუ არა ამ ავადმყოფობის აღმოცენებისა და განვითარებისაგან თავის დაცვა, არამედ ამა თუ იმ მეთოდით უკვე არსებული პათოლოგიის დაფიქსირება. ვფიქრობთ, მკითხველი დაგვეთანხმება, რომ ეს არის პრინციპულად განსხვავებული ორი პოზიცია, რომელიც მოითხოვს სრულიად განსხვავებულ ორგანიზაციულ, სადიაგნოზო და პროფილაქტიკურ-სამკურნალო ქმედებებს.
სარძევე ჯირკვლის კიბოს პროფილაქტიკა – ეს არის, უპირველესად, ჯანმრთელი ცხოვრების წესის მიმდევრობა (მოწევის, ნარკოტიკების, ალკოჰოლის და საკვების ჭარბი რაოდენობით მიღების, მოუწესრიგებელი სქესობრივი ცხოვრების პარტნიორების ხშირი ცვლით უკუგდება და სხვა), სარძევე ჯირკვლის კეთილთვისებიანი პროცესების (პირველ რიგში, მასტოპათიის კვანძოვანი და ლოკალიზებული ფორმების), სასქესო ორგანოების ანთებითი დაავადებებისა და ენდოკრინული სისტემის (პირველ რიგში, ფარისებრი ჯირკვლის) პათოლოგიათა დროული და საგულდაგულო მკურნალობა. საზოგადოდ, სარძევე ჯირკვლის კიბოს აღმოცენებისა და განვითარების იმ რისკფაქტორებისთვის შეძლებისდაგვარად თავის არიდება, რომლებზც ზემოქმედების საშუალებაც აქვთ ქალებს (დაბალი შობადობა, პირველი ორსულობის ხელოვნური შეწყვეტა, მრავალი აბორტი, მშობიარობის და ლაქტაციის არარსებობა, ხანმოკლე ლაქტაცია და სხვა).
– რას გვეტყვით კანის მელანომის პროფილაქტიკაზე?
– კანის მელანომისგან თავის დაცვა ასევე არ გულისხმობს ადრე „წყნარი“ ხალის ე.წ. „გააქტივების“ იმ ნიშნების დროულ გამოვლენას, რომლებიც ხშირად მხოლოდ აფიქსირებენ (მართალია, ადრეულ სტადიაში) უკვე არსებულ მალიგნიზაციას და არ აგვაცილებენ მელანომას. ეს ნიშნებია:
1) შედარებით სწრაფი ზრდა ხალისა, რომელიც წლების განმავლობაში პრაქტიკულად არ იცვლებოდა, ან ნელა იზრდებოდა სხეულის ზრდის პროპორციულად;
2) ხალის გამკვრივება;
3) პიგმენტაციის შეცვლა: საწყისი ფერი მუქდება ან ხდება ხალის ერთ-ერთი უბნის გაუფერულება;
4) ქავილის, წვისა და დაჭიმულობის შეგრძნება ხალის არეში;
5) წანაზარდების აღმოცენება;
6) ნახეთქების გაჩენა;
7) სისხლდენადობა;
8) თმის გაცვენა ხალის ზედაპირიდან.
კანის პიგმენტური წარმონაქმნების, კერძოდ, ხალების გაავთვისებიანების (მელანომაში გადაგვარების) პროფილაქტიკაში, სარძევე ჯირკვლის კიბოს შემთხვევის მსგავსად, პირველხარისხოვანია ე.წ. რისკფაქტორების ორგანიზმზე გავლენისგან თავის არიდება.
მზის რადიაცია, კერძოდ, ულტრაიისფერი სხივები, ითვლება კანის მელანომის განვითარების ერთ-ერთ ხელშემწყობ ფიზიკურ ფაქტორად, რის სასარგებლოდ მოწმობს ის ფაქტი, რომ ავადმყოფობა უფრო ხშირად უვითარდებათ ღია ცის ქვეშ ხანგრძლივად და სისტემატურად მყოფებს. ჭარბხალიანებისთვის განსაკუთრებით წინააღმდეგნაჩვენებია ნამზეური. ეს საკითხი, პირველ რიგში, ძალზე აქტუალურია ზღვის მოყვარულებისთვის, რომელთაც უნდა ახსოვდეთ, რომ უპირატესობა (არჩევანის შემთხვევაში) უნდა მიეცეს ე.წ. „დილის მზეს“ (10-10:30 საათამდე), რადგან საღამოს ულტრაიისფერ სხივებს ემატება ინფრაწითელი; ეს უკანასკნელი კი ულტრაიისფერი სხივების მავნე ზემოქმედებას აძლიერებს.
განსაკუთრებით აღსანიშნავია ტრავმის როლი ხალის გაავთვისებიანებაში. პირველხარისხოვან როლს ასრულებს მექანიკური ტრავმა: ტანსაცმლის მუდმივი ხახუნი კანის ზედაპირზე, სადაც არის წამოწეული ხალი, ამ უკანასკნელის გაკაწვრა, მოგლეჯა, სამართებლით დაზიანება და ა. შ. ამ გარემოებით ხაზი ესმება იმ ფაქტს, რომ ხალი, რომელსაც მიყენებული აქვს თუნდაც ერთჯერადი ტრავმა, ან განლაგებულია სხეულის იმ ადგილებზე, სადაც პოტენციურად შეიძლება მოხდეს მისი ტრავმირება, როგორც წესი, უნდა იქნეს მოცილებული.
გარეგანი ფაქტორების გარდა, რომლებსაც მიეკუთვნება მაიონიზებელი გამოსხივება, დამწვრობა, მოყინვა და კანის სხვადასხვა ქრონიკული გაღიზიანებაც, მნიშვნელობა აქვს ეთნიკური ხასიათის გენეტიკურ ფაქტორებსაც (ქერათმიანებსა და ჟღალთმიანებს შორის მელანომა უფრო ხშირად გვხვდება), ე.წ. „დამძიმებულ“ მემკვიდრეობას (მელანომის არსებობის ფაქტორი უახლოეს ნათესავებს შორის) და ენდოკრინულ დამოკიდებულებას, რასაც ადასტურებს ბავშვთა შორის მელანომის აღმოცენების ძალზე იშვიათი ფაქტები. არ არის გამორიცხული ვიტამინების (განსაკუთრებით „ჩ“ ვიტამინის) დეფიციტის გარკვეული როლი მელანომის განვითარებაში. საყურადღებოა აგრეთვე უკვე დამტკიცებული ის ფაქტი, რომ ცხოვრების მანძილზე „შეძენილი“ ხალი გაცილებით უფრო საშიშია გაავთვისებიანების თვალსაზრისით, ვიდრე თანდაყოლილი.
– რა ვითარებაა სხვა სახის სიმსივნეებთან?
– ანალოგიური ვითარებაა სხვა ორგანოების კიბოსთანაც: სიმსივნის საწინააღმდეგო სპეციფიკური მედიკამენტური პროფილაქტიკური საშუალებების არარსებობისას კიბოს პრევენციაა არა ე.წ. „დროული“ გასინჯვა და გამოკვლევა, თუნდაც ულტრათანამედროვე ტექნოლოგიების გამოყენებით, არამედ ჯანმრთელი, მოწესრიგებული ცხოვრების წესი, სიმსივნის აღმოცენების ამა თუ იმ რისკფაქტორის გათვალისწინება და შეძლებისდაგვარად ლიკვიდაცია, ქრონიკული ანთებითი პროცესებისა და კიბოსწინა პათოლოგიების დროული მკურნალობა, რაციონალური კვება, რომელიც გულისხმობს ისეთი საკვები პროდუქტების მოხმარებას, რომლებშიც შედარებით ჭარბადაა თავისუფალი რადიკალების მანეიტრალებელი ანტიოქსიდანტები – სიმსივნის აღმოცენებისა და ზრდის შემაფერხებელი ნივთიერებები.
მაგალითად, ამერიკელმა მეცნიერებმა აღმოაჩინეს ვაშლის ანტიბლასტომური თვისებები. ნიუ-იორკის კორნუელის უნივერსიტეტის თანამშრომლებმა დაადგინეს, რომ ქორფა მწვანე ვაშლის 100 გრამი (ქერქით) თავისი სიმსივნის საწინააღმდეგო თვისებებით ჩ ვიტამინის 1500 მილიგრამის ეკვივალენტურია. ლაბორატორიული ცდების შედეგად მეცნიერებმა დაადგინეს, რომ ვაშლის ქერქის ექსტრაქტი მსხვილი ნაწლავის კიბოს სიმსივნური უჯრედების გამრავლებას 43%-ით აფერხებს, ექსტრაქტი „ვაშლის ხორცისაგან“ კი – 29%-ით. კიდევ უფრო შთამბეჭდავი აღმოჩნდა ღვიძლის კიბოს დროს უჯრედებზე ჩატარებული ექსპერიმენტების შედეგები: მათი გავრცელება ითრგუნებოდა 57%-ით ვაშლის ქერქის ექსტრაქტის გამოყენებისას და 40%-ით „ვაშლის ხორცის“ ექსტრაქტის შემთხვევაში.
– დღეს ყველამ იცის, რომ გახსნილია ყურძნისა და წითელი ღვინის სიმსივნის საწინააღმდეგო მოქმედების არსი...
– კი ბატონო, სამკურნალო ეფექტს ამათში შემავალი ანტიოქსიდანტი – რეზვერატროლი ახდენს, რომელიც, ამერიკელი მეცნიერების მონაცემებით, იცავს ყურძენს სხვადასხვა სოკოვანი ავადმყოფობისგან და აქვს უნარი „გამოთიშოს“ ცილა პასუხისმგებელი კიბოვანი უჯრედების სხვადასხვა გარე ფაქტორისგან (ქიმიოთერაპიის ჩათვლით) დაცვაზე. ჩრდილოეთ კაროლინის შტატის უნივერსიტეტთან არსებული სამედიცინო სკოლის თანამშრომლის, მინი ჰოლმს-მაკნერის აზრით, აღმოჩენა კარგ პერსპექტივებს სახავს კიბოს პრევენციისა და მასთან გასამკლავებლად ამ ნივთიერების გამოსაყენებლად. მეცნიერები არ გამორიცხავენ, რომ უახლოეს მომავალში ადამიანები დაიწყებენ რეზვერატროლის ტაბლეტების მიღებას საჭმლის დანამატის სახით.
პრინციპში, ჯერ კიდევ რამდენიმე წლის წინ გახდა ცნობილი, რომ რეზვერატროლი აფერხებს ნორმალური უჯრედების კიბოს უჯრედებად გარდაქმნას და ავადმყოფობის განვითარებას, ბლოკავს ანთებით პროცესებს და სხვა პათოლოგიურ მდგომარეობებს. მაგრამ საგულისხმო კონკრეტული შედეგები ონკოლოგიაში მხოლოდ დღეისთვისაა მიღებული.
რეზვერატროლს შეიცავს მრავალი საკვები პროდუქტი, კერძოდ, თუთა და ნიგოზი. მისი საკმაოდ მაღალი კონცენტრაცია ყველა ტიპის ღვინოშია, მაგრამ მხოლოდ წითელი ღვინოა ამ ნივთიერების მთავარი წყარო. ამასთან, სპეციალისტები გვაფრთხილებენ გადაჭარბებისგან თავშეკავებაზე – სადილზე 100 გრამი ღვინო საკმარისია.
სიმსივნის საწინააღმდეგო ეფექტის მქონე ნივთიერებები აღმოჩენილია აგრეთვე: სტაფილოში – ფალკარინოლი, ნიორში – ალიცინი, კომბოსტოში – იზოტიოციანატები, ახალ პომიდორში – ლიკოპენი.