ლალი ჩხიკვაძე

აუტიზმი დიდი ხანია, ტრადიციულად, ასოცირდება ბავშვებთან, მაგრამ ბოლო წლებში სულ უფრო მეტი ზრდასრული აღმოაჩენს აუტისტური სპექტრის აშლილობის (ASD) ნიშნებს. ზოგი ადამიანი მთელი ცხოვრება გრძნობდა თავის „განსხვავებას“ და მიაწერდა მას ხასიათის თვისებებს, ზოგი კი ცდილობდა ადაპტირებას სირთულეების მიზეზების გააზრების გარეშე.

შესაძლებელია თუ არა აუტიზმის დიაგნოზი მოზრდილებში?

დიახ. აუტისტური სპექტრის აშლილობა (ASD) არის ნეირომრავალფეროვნება/ნეიროდიფერენცია და არა კლასიკური დაავადება, რომელიც „იწყება“ და „გაივლის“. სიმპტომები ბავშვობისას ვლინდება, მაგრამ ზოგიერთ მოზარდში ისინი შეიძლება ამოუცნობი დარჩეს.

დაავადებათა საერთაშორისო კლასიფიკაციაში (ICD-11) ASD შედის ნეიროგანვითარების დარღვევების ნაწილში. დიაგნოზი დგინდება კლინიკური სურათის და არა ლაბორატორიული ან ინსტრუმენტული ტესტების საფუძველზე. დიაგნოზისთვის შეიძლება გამოყენებულ იქნას შეფასების სტანდარტიზებული მეთოდები: ADOS-2 (Autism Diagnostic Observation Schedule) და ADI-R (Autism Diagnostic Interview-Revised).

ზოგიერთი ადამიანი თავად აღმოაჩენს ASD-ის ნიშნებს შესაბამისი ლიტერატურის კითხვით ან სკრინინგ ტესტების გავლისას (მაგალითად, AQ - აუტიზმის სპექტრის კოეფიციენტი). თუმცა, თვითდიაგნოზი არ არის კლინიკური შეფასების შემცვლელი.

როდის შეიძლება ვიეჭვოთ აუტიზმზე მოზრდილებში?

აუტიზმი სხვადასხვანაირად ვლინდება, მაგრამ მისი ყველა სიმპტომი უხეშად შეიძლება დაიყოს რამდენიმე ჯგუფად.

1. სოციალური სირთულეები

• უჭირს სხვა ადამიანების ემოციების გაგება და ინტერპრეტაცია.

• ინფორმაციას პირდაპირ აღიქვამს, „სტრიქონებს შორის კითხვის“ სირთულე.

• საუბრის შენარჩუნების პრობლემები: ადამიანმა შეიძლება ზედმეტად ისაუბროს თავის ინტერესებზე ან, პირიქით, თავი აარიდოს საუბარს.

• სოციალური ნორმების, კომუნიკაციის დადგენილი წესების გაუცნობიერებლობა.

• საზოგადოებაში „უადგილოობის“ განცდა, უჭირს მეგობრების შეძენა.

2. კომუნიკაციისა და მეტყველების თავისებურებები

• ხმის ერთფეროვანი ან უჩვეულო ინტონაცია.

• ვიწრო თემებზე ხანგრძლივი მონოლოგებისადმი მიდრეკილება.

• მინიშნებების, სარკაზმის, მეტაფორების გაგების სირთულე.

3. ქცევის რიგიდობა და ვიწრო ინტერესები

• რუტინის უპირატესობა, შფოთვა მისი დარღვევის დროს.

• გატაცება კონკრეტული თემებით (მაგალითად, ადამიანს შეუძლია წლების განმავლობაში შეისწავლოს მატარებლები, მეტროს რუქების შეგროვება ან პროგრამირების ენის სტრუქტურის გაგება).

• უჩვეულო ჰობი, რომელიც ნაკლებად არის მიღებული საზოგადოების მიერ.

4. სენსორული მგრძნობელობა

• გადაჭარბებული მგრძნობელობა ბგერების, სინათლის, სუნის, ტექსტურის მიმართ.

• დისკომფორტი გარკვეული ტაქტილური შეგრძნებებით (მაგალითად, ადამიანი ვერ იტანს უხეში ქსოვილებს ან ტანსაცმელზე ეტიკეტებს).

• რიტმული მოძრაობების სიყვარული, ვიზუალური სტიმულაცია (მაგ. შაბლონების დათვალიერება, მბრუნავი საგნები).

5. ემოციური და შემეცნებითი მახასიათებლები

• ემოციური გადატვირთვა, „გადაწვისაკენ“ მიდრეკილება.

• საკუთარი ემოციების ამოცნობის სირთულე (ალექსითმია).

• ლოგიკური, მაგრამ მოუქნელი აზროვნება.

მნიშვნელოვანია გვესმოდეს, რომ ზოგიერთი ამ ნიშნის არსებობა ავტომატურად არ ნიშნავს ASD-ს. თუმცა, თუ ადამიანი მთელი ცხოვრების მანძილზე აწყდება მსგავს სირთულეებს, უნდა მიმართოს ფსიქიატრს..

რატომ რჩება აუტიზმი ხშირად დიაგნოზის გარეშე?

ადრე მოზრდილებში ASD-ის დიაგნოზი იშვიათი იყო. და აი მიზეზები:

1. სხვა დიაგნოსტიკური კრიტერიუმები. 1940-იანი წლებიდან, როდესაც აუტიზმის მნიშვნელობა განისაზღვრა, იგი განიხილება მხოლოდ ბავშვების აშლილობად. მოგვიანებით, 1980-იან წლებში, გაჩნდა ტერმინი „ასპერგერის სინდრომი“, რომელიც მოიცავს ადამიანებს მნიშვნელოვანი ინტელექტუალური შეზღუდვის გარეშე. ICD-11-ში ეს ტერმინი გაუქმდა, ახლა ყველა მდგომარეობა შედის აუტისტურ სპექტრში.

2. კომპენსატორული მექანიზმები. ბევრმა ზრდასრულმა ისწავლა სიმპტომების შენიღბვა: სხვების ქცევის კოპირება, სოციალური სცენარების დამახსოვრება, რეაქციების ჩახშობა. ეს განსაკუთრებით ეხება ASD-ის მქონე ქალებს.

3. მითები აუტიზმზე. სტერეოტიპები („აუტისტები არ ლაპარაკობენ“, „აუტიზმი = გენიოსი“) ბევრს ხელს უშლის საკუთარ თავში რეალური ნიშნების დანახვას.

რა უნდა გააკეთო, თუ ამ აღწერილობაში საკუთარ თავს ამოიცნობ?

1. შეგიძლიათ გაიაროთ სკრინინგ ტესტი (როგორიცაა AQ) - მაგრამ ის ზუსტად ვერ განსაზღვრავს დიაგნოზის არსებობას.

2. მიმართეთ სპეციალისტს – ფსიქიატრს,

3. წაიკითხეთ ნაწარმოებები ნეიროდივერგენციაზე (მაგალითად, ტემპლ გრანდინის, ტონი ეტვუდის წიგნები).

თუ დიაგნოზი დადასტურდა, არ უნდა მიიღოთ იგი სასიკვდილო განაჩენად. აუტიზმი უფრო მეტად სამყაროს აღქმის მახასიათებელია. ASD-ის მქონე ადამიანებს შეუძლიათ იპოვონ კომფორტული გზები ცხოვრების, მუშაობისა და ურთიერთობების დამყარებისთვის. მთავარია საკუთარი თავის გაგება და არ ეცადო დაწესებულ ნორმებთან შესაბამისობას.

აუტიზმის დიაგნოსტიკა ზრდასრულ ასაკში შესაძლებელია, თუმცა შეიძლება უფრო რთული იყოს, ვიდრე ბავშვობაში. თუ ადამიანი მთელი ცხოვრების მანძილზე, მიზეზების გარეშე, განიცდიდა სოციალური ურთიერთქმედების სირთულეებს, სენსორულ გადატვირთვას, აზროვნების რიგიდობას, საჭიროა ASD-ის დიაგნოზის გადამოწმება.