შაქრიანი დიაბეტი
სტატისტიკა
- მოსახლეობაში შაქრიანი დიაბეტის ზრდის ტენდენცია XX საუკუნეში დაიწყო, როდესაც მსოფლიოს თითქმის ყველა ქვეყანაში რაციონი ხორციანი პროდუქტებით გამდიდრდა, მენიუ ცხიმიანი და კალორიული გახდა.
- გასული საუკუნის 60-იან წლებთან შედარებით ადამიანის ყოველდღიური რაციონი 600 კკალორიით გაიზარდა. ვეროპაში და მესამე სამყაროს ქვეყნებში დღე-ღამეში საჭირო 117,2 გრამი ცხიმის ნაცვლად ყოველდღიურად 150 გრამს ღებულობენ;
- შაქრიანი დიაბეტი მსოფლიოში იმდენად სწრაფად ვრცელდება, რომ 20 წლის შემდეგ დაავადებულთა რაოდენობა დღევანდელთან შედარებით 25-ჯერ გაიზრდება;
- დღეს პლანეტაზე 160 მილიონი დიაბეტიანი ცხოვრობს. 2015 წლისთვის ეს რიცხვი 250 მილიონს მიაღწევს;
- დაავადების II ტიპი თეთრკანიანებში 35-40 წლის ასაკში ვლინდება;
- ფერადკანიან მოსახლეობაში დაავადება 2-3-ჯერ ხშირია.
- ინდოელ პიმას ტომში და კანადელ ესკიმოსებში დიაბეტისადმი გენეტიკური მიდრეკილება იმდენად ძლიერია, რომ მოსახლეობის 60-70 %-ს II ტიპის დიაბეტი ახალგაზრდობაშივე უვლინდება;
- II ტიპის დიაბეტითაა დაავადებული ხანშიშესულ შავკანიან ქალბატონთა მეოთხედი;
- ბრიტანელ ენდოკრინოლოგთა აზრით, თეთრკანიანებში დაავადებისადმი განსაკუთრებით გაზაფხულზე, მარტსა და მაისის თვეში დაბადებულები არიან მიდრეკილნი;
- დიაბეტისას ათეროსკლეროზი ჩვეულებრივზე 10-15 წლით ადრე ვითარდება და გაცილებით მძიმედ მიმდინარეობს, ხშირად იწვევს ინფარქტს, ინსულტს და განგრენას.
- ჟანგბადის გარეშე ადამიანს შეუძლია გაძლოს 5 წუთი, ინსულინის გარეშე კი მხოლოდ 15-20 წამი.
დიაბეტის გამომწვევი რისკფაქტორებია
- სიმსუქნე, გაცხიმოვნება.
- კუჭქვეშა ჯირკვლის დაავადებები, მათ შორის ყველაზე ხშირად პანკრეატიტი.
- ცხიმიანი, შემწვარი და შებოლილი საკვების უნორმო მიღება.
- სტრესები.
- ენდოკრინული დაავადებები: კლიმაქსი, ორსულობა, აბორტი.
- ალკოჰოლის ბოროტად გამოყენება.
- მწვავე ვირუსული ინფექცია.
- მწვავე ინტოქსიკაცია.
- მემკვიდრეობა - ეს იმდენად ძლიერი ფაქტორია, რომ როდესაც მშობელთაგან ან სისხლით ნათესავებიდან ვინმეს დიაბეტი სჭირს, დაავადების შანსი რამდენჯერმე იზრდება, ამიტომ სისხლში შაქრის ნორმალური შემცველობის დროსაც კი სპეციალისტები ასეთ პირებს საკვებში შაქრის შემცირებას ურჩევენ.
ინსულინი
ინსულინი - ცილოვანი ჰორმონია, რომელსაც კუჭქვეშა ჯირკვალი (პანკრეასი) გამოიმუშავებს. კუჭქვეშა ჯირკვალს ორი ფუნქცია აქვს: ეგზოკრინული და ენდოკრინული. ეგზოკრინული ფუნქცია იმაში მდგომარეობს, რომ ჯირკვალი გამოიმუშავებს საჭმლის მომნელებელ ფერმენტებს: ამილაზას, ტრიფსინს, ლიპაზას, რომელთა გავლენითაც საკვებში არსებული ნახშირწყლები, ცხიმები და ცილები მოინელება.
პანკრეასის ენდოკრინული ფუნქცია ჰორმონთა წარმოქმნაა. მათ შორისაა ინსულინიც, რომელიც სისხლში გლუკოზის დონეს აქვეითებს. ჯირკვალში განსაკუთრებულ უჯრედთა ჯგუფები - ე.წ. ლანგერჰანსის კუნძულებია, რომლის ბეტა-უჯრედებიც გამოყოფენ ინსულინს, ხოლო ალფა-უჯრედები ჰორმონ გლუკაგონს წარმოქმნიან. ინსულინის სინთეზი სისხლში ნახშირწყლების დონის პროპორციულია: როცა იზრდება სისხლში შაქრის რაოდენობა - მატულობს ინსულინის სინთეზი და მისი გადასვლა სისხლში, სისხლში შაქრის დონის შემცირებისას ბეტა-უჯრედების მიერ ინსულინის პროდუცირებაც ქვეითდება.
ჯანმრთელი ადამიანის სისხლში მუდმივად არის ინსულინის მცირე რაოდენობა, რომელიც საკვების მიღებათა შორის შუალედებში არეგულირებს გლუკოზის დონეს. უშუალოდ კვებისას კი პანკრეასი სისხლში დამატებითი რაოდენობის ინსულინს გადაისვრის, რომელიც საკვების ახალ ულუფასთან ერთად მიღებული შაქრის დონის გაკონტროლებას სჭირდება. ინსულინი ორგანიზმში კოლოსალურ როლს ასრულებს:
- გადაჰყავს გლუკოზა გლიკოგენში. უზმოზე სისხლში 3,33-5,55 მმოლ/ლ ინსულინია. საჭმლის მიღებისას იგი იზრდება და 8,8-9,9 მმოლ/ლ-ს უტოლდება. ორგანიზმში მოხვედრილი გლუკოზის 30% კანქვეშა ცხიმოვან შრეში სწორედ ინსულინს გადაჰყავს;
- იგი არეგულირებს ცხიმოვან ცვლას. მისი დახმარებით ორგანიზმიდან იდევნება კეტონური სხეულები, რომლებსაც ტოქსიკური თვისებები გააჩნიათ, შესაბამისად, ინსულინის დეფიციტისას ირღვევა ცხიმების ნორმალური ცვლა და ორგანიზმში მომწამვლელი თვისებების კეტონური სხეულები გროვდება;
- ინსულინი აუმჯობესებს ქსოვილებში გლუკოზის შეღწევას;
- იგი მონაწილეობს ნივთიერებათა ცვლის ყველა რგოლში, არეგულირებს ნახშირწყლოვან, ცილოვან, ცხიმოვან და მინერალურ ცვლას;
- აუმჯობესებს ცილების სინთეზს;
- მოქმედებს პანკრეასის (გლუკაგონი, სომატოსტატინი) და სხვა ენდოკრინული ჯირკვლების მიერ გამომუშავებულ ჰორმონებზე.
ჩამოთვლილიდან გამომდინარე ნათელია, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია ორგანიზმისთვის სისხლში ინსულინის საჭირო და ნორმალური დონის შენარჩუნება. მისი უკმარისობისას ხომ საკმაოდ ბევრი პათოლოგიური მდგომარეობა ვითარდება, რომელთა შორისაც მთავარი - შაქრიანი დიაბეტია.
შაქრიანი დიაბეტის ტიპები
ცნობილია ორი სახის შაქრიანი დიაბეტი:
- ინსულინდამოკიდებული, I ტიპის შაქრიანი დიაბეტი.
- არაინსულინდამოკიდებული, II ტიპის შაქრიანი ტიპი.
I ტიპის შაქრიანი დიაბეტი ვითარდება ორგანიზმში ინსულინის უკმარისობისას, როცა პანკრეასის ინსულინმწარმოებელი ბეტა-უჯრედები ვეღარ ასინთეზებენ საჭირო რაოდენობის ჰორმონს ან საერთოდ კარგავენ მისი პროდუცირების უნარს.
დიაბეტის ამ ფორმის ჩამოყალიბებაში, მის მიმართ გენეტიკური მიდრეკილების არსებობისას, უდიდეს როლს თამაშობს ვირუსული ინფექციები, გარემო ფაქტორები და არასწორი კვება.
II ტიპის შაქრიანი დიაბეტის დროს კუჭქვეშა ჯირკვალი განაგრძობს ინსულინის გამომუშავებას, თუმცა ორგანიზმი სუსტად რეაგირებს აღნიშნული ჰორმონის გავლენაზე, ინსულინი ვეღარ ფუნქციონირებს ქსოვილთა დონეზე, რადგან მას ვეღარ ცნობენ უჯრედული რეცეპტორები. ამ ტიპის შაქრიანი დიაბეტის განვითარების მიზეზებია:
- გენეტიკური მიდრეკილება.
- გაცხიმოვნება, ხშირად დაკავშირებულია ჭარბ წონასთან (პაციენტთა 80-90%-ს ჭარბი წონა აღენიშნება).
- ენდოკრინული სისტემის დაავადებები: ჰიპოფიზის, ფარისებრი ჯირკვლის ჰიპო ან ჰიპერფუნქცია, თირკმელზედა ჯირკვლის პათოლოგიები.
- შაქრიანი დიაბეტი შესაძლოა გამოვლინდეს, როგორც რომელიმე ვირუსული დაავადების (გრიპი, ვირუსული ჰეპატიტი, ვირუსული ჰერპესი) ან პანკრეატიტის ან კუჭქვეშა ჯირკვლის სიმსივნეების შემდგომი გართულება.
პაციენტთა 10%-ს I ტიპის დიაბეტი აღენიშნება, რომელიც 20 წლამდე ასაკში ვითარდება და მწვავედ იწყება. დიაბეტიანთა დანარჩენ 90%-ს მეორე ტიპის პაციენტები შეადგენენ, რომელიც 40 წლის შემდეგ იწყება და ყველაზე ხშირად ჭარბ წონასთან ასოცირდება.
რატომ არის შაქრიანი დიაბეტი საშიში?
ორგანიზმში მიმდინარე ყველა სასიცოცხლო პროცესზე პასუხისმგებელია ენდოკრინული სისტემა. ფუნქციური აქტუალობის მხრივ იგი თავის და ზურგის ტვინსაც კი უტოლდება. საკმარისია ენდოკრინულ სისტემაში რაიმე დაირღვეს, რომ ეს მთელ ორგანიზმში ავტომატურად გამოიწვევს პათოლოგიურ, არასასურველ ცვლილებებს. მსგავსი პროცესები იწყება ჰორმონ ინსულინის დისფუნქციის და შაქრიანი დიაბეტის დროსაც. I ტიპის შემთხვევაში, უპირველეს ყოვლისა, ზიანდება თირკმელები, ქვედა კიდურები და თვალები, II ტიპი კი ზრდის ინსულტებისა და ინფარქტების განვითარების ალბათობას. I ტიპის შაქრიანი დიაბეტის ყველაზე მძიმე შედეგი სრული ინსულინდამოკიდებულება, კეტოაციდოზი და კომაა, II ტიპისა - ნახშირწყლოვანი ცვლის დარღვევა. დაავადების მოგვიანებითი გართულებებიდან განსაკუთრებით საშიშია ნერვული სისტემის, სისხლძარღვების დაზიანება და ათეროსკლეროზული ცვლილებები.
სისხლძარღვები და ნერვები - დიაბეტი აზიანებს წვრილ სისხლძარღვებსა და ნერვებს, მათი კედელი ელასტიკურობას კარგავს და მტვრევადი ხდება, ხშირია ადგილობრივი სისხლჩაქცევები. სისხლძარღვები და ნერვები ყველა ორგანოშია, ამიტომ გამოჰყავს დიაბეტს მთელი ორგანიზმი მწყობრიდან. შაქრიანი დიაბეტი აქვეითებს კანის გარემო ფაქტორებისადმი მგრძნობელობას, ამიტომ პაციენტისთვის მსუბუქი ტრავმები შეუმჩნეველი რჩება. თუ ეს მიკროტრავმები შემდგომში დაინფიცირდა, შესაძლოა, შეუხორცებად წყლულებად გადაგვარდეს და განგრენას შეუწყოს ხელი. მგრძნობელობა ქვეითდება ნერვული სისტემის დაზიანების გამოც, ხშირად პაციენტები ვერ გრძნობენ სხეულის ტემპერატურის ცვლილებას და ზოგჯერ ტკივილსაც კი.
ათეროსკლეროზი - შაქრიანი დიაბეტისას ათეროსკლეროზი გაცილებით ადვილად ვითარდება და შეუქცევად ცვლილებებს იწვევს მხედველობის ორგანოში. სისხლში შაქრის მომატებული კონცენტრაციისას ხდება სისხლის ჩაქცევა ბადურაში. ამავე მიზეზით დიაბეტიანებს ყველაზე ხშირად ემართებათ კატარაქტა და გლაუკომა. მთელ მსოფლიოში I ტიპის დიაბეტის თანამედროვე მკურნალობა ითვალისწინებს ინსულინთერაპიას, II ტიპისა კი დიეტასა და წონის კორექციას, ამიტომ დიაბეტით მოავადეებისთვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ორგანიზმის მუდმივი კონტროლი და დაავადებასთან ერთად ცხოვრების სწავლა.