გაფანტული სკლეროზი
ჩვეულებრივ, ნერვს ფარავს მიელინის გარსი. ის მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ნერვში იმპულსის გატარებასა და ნერვის ჯანმრთელობის შენარჩუნებაში. გაფანტული სკლეროზის დროს ანთების შედეგად მიელინის გარსი ზიანდება და ხდება ნერვების დემიელინიზაცია. შედეგად ფერხდება ნერვში აღგზნების იმპულსის გატარება, ზიანდება თავად ნერვიც. დაავადებას ახასიათებს პროგრესული მიმდინარეობა; ორგანიზმში ირღვევა დაზიანებული ნერვების მიერ რეგულირებულ ორგანოთა ფუნქცია, უარესდება მხედველობა, მეტყველება, სიარული, წერა და მეხსიერება.
ამერიკის შეერთებულ შტატებში გაფანტული სკლეროზით დაავადებულია 350 000 კაცი. ჩვეულებრივ, დაავადების დიაგნოსტიკა ხდება 20-50 წლის ასაკში, თუმცა აღწერილია დაავადების შემთხვევები ბავშვებსა და მოხუცებშიც. ცნობილია, რომ დაავადება ორჯერ მეტად არის გავრცელებული კავკასიელებში, ხოლო ახალგაზრდა ქალებს შორის ორჯერ უფრო ხშირია, ვიდრე ახალგაზრდა მამაკაცებს შორის.
რატომ ვითარდება გაფანტული სკლეროზი
გაფანტული სკლეროზის ზუსტი მიზეზი დღემდე უცნობია. უკანასკნელი 20 წლის განმავლობაში მეცნიერები განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობენ მის აღმოცენებაში იმუნური დარღვევებისა და გენეტიკის როლს. როგორც ცნობილია, იმუნური სისტემა უდიდეს როლს ასრულებს ორგანიზმის ნორმალურ ფუნქციობაში. ის ორგანიზმს გენეტიკურად უცხო ნაწილაკებისგან იცავს, რაც მათ საწინააღმდეგო უჯრედების სწრაფი აქტივაციითა და პროდუქციით ხორციელდება.
მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ გაფანტული სკლეროზის დროს ვირუსული ბუნების უცხო აგენტი აზიანებს იმუნურ სისტემას, რის შედეგადაც ეს უკანასკნელი ნერვის მფარავ მიელინის გარსს უცხოდ აღიქვამს და მის გასანადგურებლად იწყებს ბრძოლას.
პროცესს, რომლის დროსაც იმუნური სისტემა ებრძვის საკუთარი ორგანიზმის კომპონენტებს, აუტოიმუნური პროცესი ეწოდება. გაფანტული სკლეროზი აუტოიმუნური დაავადებაა. იმუნური სისტემის ასეთი თავდასხმის შემდეგ მიელინის გარსი შეიძლება ნაწილობრივ აღდგეს, თუმცა ზოგიერთი ნერვი დემიელინიზებული რჩება, ვითარდება დანაწიბურებაც.
არის თუ არა გაფანტული სკლეროზი გენეტიკური დაავადება?
მიუხედავად იმისა, რომ დაავადების მიზეზები ბოლომდე გაურკვეველია, ვარაუდობენ, რომ გენეტიკა მის აღმოცენებაში გარკვეულ როლს ასრულებს. დასავლეთ ევროპაში, ესკიმოსებსა და ზოგიერთ აფრიკულ ტომში დაავადება არ გვხვდება, ხოლო ამერიკელ ინდიელებში, იაპონელებსა და სხვა აზიელ ხალხებში გავრცელება დაბალია. საზოგადოდ პოპულაციაში გაფანტული სკლეროზის აღმოცენების შანსი 1%-ზე ნაკლებია.
მაჩვენებელი იმატებს იმ ოჯახებში, სადაც დაავადებაა გამოვლენილი. დაავადებულის ძმას, დას, მშობლებს ან შვილებს გაფანტული სკლეროზის განვითარების 1-3%-იანი ალბათობა აქვთ. ერთკვერცხუჯრედიანი ტყუპისთვის ეს მაჩვენებელი 30%-ს უტოლდება, ხოლო ორკვერცხუჯრედიანისთვის - 4%-ს. ეს სტატისტიკური მონაცემები მოწმობს გენეტიკური ფაქტორის მნიშვნელობას დაავადების აღმოცენების კუთხით. ამავე დროს არსებობს სხვა მონაცემებიც, რომლებიც ადასტურებს, რომ მნიშვნელოვან როლს ასრულებს გარემო ფაქტორიც.
როგორ ვლინდება გაფანტული სკლეროზი
გაფანტული სკლეროზი კლინიკურად შეიძლება სხვადასხვაგვარად გამოვლინდეს. შეტევისას პაციენტი გრძნობს ფიზიკური აქტივობის უეცარ გაუარესებას, რომლის გამოხატულებაც მცირედან მძიმემდე შეიძლება ვარირებდეს. ასეთი შეტევა, რასაც გაფანტული სკლეროზის გამოვლინებას უწოდებენ, ტიპურ შემთხვევებში 24 საათზე მეტხანს გრძელდება და უმეტესად რამდენიმე კვირამდე გასტანს, თუმცა ოთხ კვირას იშვიათად აღემატება.
დაავადებულთა 65-80%-ს აქვს დაავადების ფორმა, რომელსაც გამწვავებისა და რემისიის მონაცვლეობა ახასიათებს. ეს არის გაფანტული სკლეროზის ყველაზე ფართოდ გავრცელებული ტიპი. მისთვის დამახასიათებელია შეტევათა სერია, რომელსაც მოსდევს სიმპტომთა სრული ან ნაწილობრივი უკუგანვითარება ანუ რემისია, სანამ განმეორებითი შეტევა არ აღმოცენდება. გამწვავებათა შორის პერიოდი შეიძლება კვირების განმავლობაში გაგრძელდეს.
პირველადად პროგრესული გაფანტული სკლეროზის დროს პიროვნების ფიზიკური აქტივობა თანდათან მცირდება. ეს ფორმა დაავადებულთა 10-20%-ს აღენიშნება. გაფანტული სკლეროზის ასეთი დასაწყისის დროს რემისია შესაძლოა იშვიათი იყოს და პაციენტის ფიზიკური შესაძლებლობები პროგრესულად მცირდებოდეს. ამ დროს საუბრობენ მეორეული პროგრესული გაფანტული სკლეროზის შესახებ. ასეთი ფორმა 10 წლის განმავლობაში პირველადად პროგრესული გაფანტული სკლეროზის 50%-ში ვითარდება, მომდევნო ათწლეულებში კი პირველადად პროგრესული გაფანტული სკლეროზის შემთხვევათა უდიდესი ნაწილი სწორედ ასეთ ფორმად ტრანსფორმირდება. დაავადების ამ ფორმისას პაციენტის შესაძლებლობები პროგრესულად იზღუდება, რასაც თან ახლავს ცალკეული შეტევები.
არის გაფანტული სკლეროზის ისეთი შემთხვევებიც, რომელთა დროსაც სიმპტომები სუსტად არის გამოხატული და მათი გამოცნობა ხდება რეტროსპექტულად მრავალი წლის შემდეგ. არსებობს დაავადების ძალიან სწრაფი, ზოგჯერ ფატალური პროგრესირების იშვიათი შემთხვევებიც, რომელთაც ფულმინანტურ გაფანტულ სკლეროზს უწოდებენ.
დაავადების სიმპტომები
დაავადება შეიძლება გამოვლინდეს ერთი ან მრავალი სიმპტომით, ისინი შეიძლება იყოს საშუალო სიმძიმის ან მძიმე, ხანმოკლე ან ხანგრძლივი. ადრეულ ეტაპზე დაავადებულთა 70%-ში მოსალოდნელია სიმპტომების სრული ან ნაწილობრივი უკუგანვითარება.
- დაავადების პირველი ნიშანი შეიძლება იყოს მხედველობის დარღვევა. ჩვეულებრივ, ეს ჩივილი პირველ ეტაპზე ქრება. პაციენტი შეიძლება უჩიოდეს მხედველობის დაბინდვას, ფერადი მხედველობის დარღვევას და მოწითალო-მონარინჯისფრო ან მოწითალო-მონაცრისფრო ფერის შეგრძნებას, ცალ თვალში მხედველობის დაკარგვას, მხედველობის მხრივ ჩივილებს, რაც განპირობებულია მხედველობის ნერვის ანთებით (ნევრიტით). შესაძლოა, თან ახლდეს ან წინ უძღოდეს თვალის ტკივილი;
- ადრეულ ეტაპზე შეიძლება თავი იჩინოს ქვედა კიდურების სისუსტემ კოორდინაციის დარღვევით ან მის გარეშე;
- ხშირი ნიშნებია კუნთების სპაზმი, სისუსტე, პარესთეზია და მჩხვლეტი ტკივილი;
- მოსალოდნელია მგრძნობელობის დაქვეითება, მეტყველების გაძნელება, ტრემორი, თავბრუხვევა;
- პაციენტთა 15%-ს აღენიშნება აზროვნების ცვლილებები;
- კონცენტრაციის უნარის დაქვეითება;
- ყურადღების დეფიციტი;
- მეხსიერების გარკვეული ხარისხის დაქვეითება;
- განსაზღვრულ ქმედებათა განხორციელების უნარის დაქვეითება;
- მსჯელობის გაძნელება.
გარდა ამისა, საყურადღებოა:
- დეპრესია;
- მანიაკალური დეპრესია;
- პარანოია;
- უნებლიე ტირილი და სიცილი.
დაავადების მიმდინარეობის გაუარესებისას შესაძლოა გამოვლინდეს სექსუალური დისფუნქცია და უკონტროლო შარდვა და დეფეკაცია. ცხელება შემთხვევათა 60%-ში აუარესებს დაავადებათა მიმდინარეობას, ხოლო ორსულობისას, განსაკუთრებით მესამე ტრიმესტრში შეტევათა სიხშირე მცირდება.
გაფანტული სკლეროზის დიაგნოსტიკა
დამახასიათებელ სიმპტომთა მრავალფეროვნების გამო გაფანტული სკლეროზის დიაგნოსტიკა შესაძლოა თვეობით, წლობით გაგრძელდეს. ექიმი ნევროლოგი ატარებს პაციენტის სრულყოფილ გასინჯვას და გეგმავს სათანადო კვლევებს.
- მაგნიტურ-რეზონანსული გამოკვლევა გვეხმარება, დავადგინოთ თავის ტვინში აღმოცენებული ცვლილებები.
- ელექტროფიზიოლოგიური კვლევა შეისწავლის ნერვში იმპულსის გატარებას და მის სისწრაფეს.
- თავზურგტვინის სითხის კვლევა შესაძლებლობას გვაძლევს, დავადგინოთ იმ ანტისხეულების ან უჯრედების არსებობა, რომლებიც გაფანტულ სკლეროზზე მეტყველებს.
ამ სამი ტიპის ტესტი ექიმს დიაგნოზის დაზუსტებაში ეხმარება. გაფანტული სკლეროზის დიაგნოზის დასაზუსტებლად უნდა გამოვლინდეს დროისა და ლოკალიზაციის მიხედვით განსხვავებული შემთხვევები, კერძოდ, დადგინდეს ორი სხვადასხვა შეტევა ან სხვადასხვა დროს დადგენილი მაგნიტურ-რეზონანსული ცვლილებები ანდა გამოვლინდეს ორი სხვადასხვა ლოკალიზაციის დაზიანება.
როგორ მკურნალობენ გაფანტულ სკლეროზს
არსებობს გაფანტული სკლეროზის მკურნალობის რამდენიმე გზა. მკურნალობის მიზანია:
- შეტევის დასრულების დაჩქარება, რაც სტეროიდების საშუალებით მიიღწევა;
- შეტევათა რაოდენობისა და მაგნიტურ-რეზონანსული ცვლილებების შემცირება;
- დაავადების პროგრესირების შეფერხება, რისთვისაც იყენებენ დაავადების მოდიფიცირების გამომწვევ მედიკამენტებს.
გარდა ამისა, მნიშვნელოვანია იმ გართულებათა მკურნალობა, რომლებიც სხვადასხვა ორგანოს ფუნქციის დაკარგვასთან არის დაკავშირებული. ამ მიზნით მოწოდებულია სხვადასხვა მედიკამენტი თუ მკურნალობის მეთოდი. ქვემოთ მოვიყვანთ რეკომენდაციას ზოგიერთი პრობლემის მედიკამენტური თუ არამედიკამენტური თერაპიის თაობაზე.
- სიარულის გაძნელება, შეფერხება - გარდა მედიკამენტებისა, ამ დროს მნიშვნელოვანია ფიზიკური თერაპია, ორთოპედიული მოწყობილობები, დახმარება სიარულის დროს;
- კუნთების სპასტიკურობა - გამოყენებული მედიკამენტების (ბაკლოფენი, ტიზანიდინი, დიაზეპამი, კლონაზეპამი, დანტროლენი) გვერდით ეფექტურია ფიზიკური თერაპიაც;
- სისუსტე - აუცილებელია ფიზიკური თერაპია და ვარჯიში. რეკომენდებულია დამხმარე მოწყობილობები;
- მხედველობის პრობლემები ნევრიტის გამო - გამოიყენება მეთილპრედნიზოლონი. პრეპარატს თავდაპირველად ნიშნავენ ინტრავენურად, ხოლო შემდეგ ტაბლეტების სახით.
- სისუსტე, ემოციური დაძაბულობა - გამოიყენება ანტიდეპრესანტები. აუცილებელია ფიზიკური აქტივობისა და სიცხის ზემოქმედების შემცირება. უნებლიე ტირილისა და სიცილისას ინიშნება ამიტრიპტილინი.
- ტკივილი - ინიშნება ასპირინი, იბუპროფენი, პარაცეტამოლი, ანტიკონვულსანტები, ანტიდეპრესანტები. კუნთებისა და ზურგის ტკივილისას გამოიყენება ასპირინი, არასტეროიდები, პარაცეტამოლი, ფიზიკური თერაპია. ანტიკონვულსანტები რეკომენდებულია სახის ან კიდურის ტკივილის დროს. ანტიდეპრესანტებსა და ელექტროსტიმულაციას იყენებენ ჩხვლეტითი ტკივილის, წვის, დაბუჟების შემთხვევაში. ძლიერი ტკივილის დროს რეკომენდებულია სპეციალისტის რეკომენდაცია.
- შარდის ბუშტის დისფუნქცია - შესაძლოა საჭირო გახდეს ანტიბიოტიკები, C ვიტამინი, ოსიბუტინინი. ანტიბიოტიკები გამოიყენება ინფექციის შემთხვევაში. ინფექციის პროფილაქტიკის საშუალებას გვაძლევს C ვიტამინიც. შარადის შეკავებისას აუცილებელია კათეტერის გამოყენება.
- ყაბზობისას აუცილებელია სითხისა და ბოჭკოთი მდიდარი საკვების მიღება.
- ტრემორი ანუ კანკალი - სამწუხაროდ, ხშირად რეზისტენტულია მკურნალობის მიმართ. მძიმე ტრემორის შემთხვევაში ზოგჯერ აუცილებელია მედიკამენტები ან ქირურგიული მკურნალობა.
გაითვალისწინეთ, დასახელებული მედიკამენტების მიღება შეიძლება მხოლოდ ექიმის გადაწყვეტილებით. თვითმკურნალობა დაუშვებელია!
როგორია პერსპექტივა
გაფანტული სკლეროზის კვლევა გრძელდება. უფრო და უფრო მეტი ყურადღება ექცევა იმუნური სისტემის როლს. მეცნიერები ცდილებენ შექმნან ტექნიკა, რომელიც ნერვულ უჯრედებს ახალი მიელინის გამომუშავების საშუალებას მისცემს. შესაძლოა შემუშავდეს მეთოდი, რომელიც დაზიანებულ ნერვში ნერვული იმპულსის გავრცელებას გააუმჯობესებს. იკვლევენ დიეტისა თუ სხვა გარეგანი ფაქტორების როლსაც, თუმცა ეს ყოველივე მომავლის საქმეა.