როგორია ალცჰაიმერის დაავადების დიაგნოსტიკა
ის არის ხანდაზმულთა დემენციის მიზეზი 60-დან 80%-მდე შემთხვევაში. დადგენილია, რომ აშშ-ში 65 წელზე მეტი ასაკის ადამიანების 10%-ს აღენიშნება ალცჰაიმერის დაავადება. ალცჰაიმერის მქონე ადამიანების პროცენტი იზრდება ასაკთან ერთად:
- ასაკი 65-დან 74 წლამდე: 3%
- ასაკი 75-დან 84 წლამდე: 17%
- ასაკი ≥ 85: 32%
ეს დაავადება ორჯერ უფრო ხშირია ქალებს შორის, ვიდრე მამაკაცებს შორის, რაც ნაწილობრივ გამოწვეულია ქალების სიცოცხლის ხანგრძლივობით. განვითარებულ ქვეყნებში პაციენტთა ჭარბი რაოდენობა უკავშირდება მათში ხანდაზმულ ადამიანთა წილის ზრდას.
კლინიკური კრიტერიუმები
დაბერების ეროვნული ინსტიტუტის – ალცჰაიმერის ასოციაციის დიაგნოსტიკური გაიდლაინების უახლესი გამოცემა ამბობს, რომ დემენციის ზოგადი დიაგნოზი მოითხოვს ყველა ქვემოთ ჩამოთვლილი სიმპტომის არსებობას:
- კოგნიტური ან ქცევითი (ფსიქო-ნევროლოგიური) სიმპტომები გავლენას ახდენს სამსახურში ფუნქციონირების ან ნორმალური ყოველდღიური აქტივობების შესრულების უნარზე;
- ეს სიმპტომები აშკარა დაქვეითებაა ფუნქციონირების წინა დონეებთან შედარებით;
- ეს სიმპტომები არ აიხსნება დელირიუმით ან ძირითადი ფსიქიატრიული აშლილობით.
კოგნიტური ან ქცევითი დარღვევების დიაგნოსტირება უნდა მოხდეს როგორც პაციენტის, ისე მათი ნაცნობების ანამნეზის საფუძველზე, პლუს კოგნიტური ფუნქციის ტესტირება.
- ახალი ინფორმაციის სწავლისა და დამახსოვრების უნარის დაქვეითება (მაგ., პაციენტები სვამენ განმეორებით კითხვებს, ხშირად ათავსებენ საგნებს უადგილოდ ან ავიწყდებათ მათი დანიშნულება);
- დაქვეითებული მსჯელობის და რთული პრობლემების გადაჭრის უნარი, შორსმჭვრეტელობა (მაგ., პაციენტებმა შეიძლება ვერ მართონ საბანკო ანგარიში, მიიღონ ცუდი ფინანსური გადაწყვეტილებები);
- ლინგვისტური დისფუნქცია (მაგ., საზოგადოდ ცნობილი სიტყვებით აზროვნების სირთულე, მეტყველების და/ან წერის შეცდომები);
- ვიზუალურ-სივრცითი დისფუნქცია (მაგ. სახეების ან ზოგადი საგნების ამოცნობის შეუძლებლობა);
- პიროვნების, ქცევის ან მანერების ცვლილებები.
თუ კოგნიტური უკმარისობა დადასტურდა, ანამნეზი და ფიზიკური გამოკვლევა უნდა იყოს ფოკუსირებული სისტემური დაავადების ნიშნებზე, რომლებიც შეიძლება მიუთითებდეს დელირიუმის შესაძლო მიზეზზე ან განკურნებად მდგომარეობებზე, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს კოგნიტური უკმარისობა (B12 ვიტამინის დეფიციტი, ნეიროსიფილისი, ჰიპოთირეოზი, დეპრესია).
ალცჰაიმერის დაავადების დიაგნოსტიკა
- საჭიროა ფსიქიკური მდგომარეობის ფორმალური შეფასება;
- ანამნეზის აღება და ფიზიკური გამოკვლევა;
- ლაბორატორიული კვლევა;
- ნეიროტომოგრაფია.
როგორც წესი, ალცჰაიმერის დაავადების დიაგნოზი სხვა ტიპის დემენციის დიაგნოზს ჰგავს. თუმცა, კლინიკური და სპეციფიკური ლაბორატორიული და ვიზუალიზაციის მახასიათებლების მიუხედავად, ალცჰაიმერის დაავადების საბოლოო დიაგნოზი შეიძლება დადასტურდეს მხოლოდ ტვინის ქსოვილის ჰისტოლოგიური გამოკვლევით.
ანალიზი მოიცავს ანამნეზის საფუძვლიან აღებას და სტანდარტულ ნევროლოგიურ გამოკვლევას. კლინიკური კრიტერიუმები 85%-ით ზუსტია ალცჰაიმერის დაავადების დიაგნოსტიკისა და დიფერენცირებისას დემენციის სხვა ფორმებისგან, როგორებიცაა სისხლძარღვოვანი დემენცია ან დემენცია ლევის სხეულებით.
ალცჰაიმერის დაავადების ტრადიციული დიაგნოსტიკური კრიტერიუმები მოიცავს შემდეგს:
- კლინიკურად ჩამოყალიბებული დემენცია დადასტურებული ფსიქიკური მდგომარეობის კვლევით;
- ორ ან მეტ კოგნიტურ სფეროში გამოვლენილი დარღვევები;
- თანდათანობითი დაწყება (თვე-წლები უფრო სავარაუდოა, ვიდრე დღეები ან კვირა) და მეხსიერებისა და სხვა კოგნიტური ფუნქციების პროგრესირებადი გაუარესება;
- ცნობიერების დარღვევის არარსებობა;
- იწყება 40 წლის შემდეგ, მაგრამ ყველაზე ხშირად – 65 წლის შემდეგ;
- თავის ტვინის სისტემური დაავადებების არარსებობა (როგორებიცაა სიმსივნე, ინსულტი), რამაც შეიძლება ხელი შეუწყოს მეხსიერებისა და კოგნიტური ფუნქციების პროგრესირებად დაქვეითებას.
თუმცა ჩამოთვლილი კრიტერიუმებიდან გარკვეული გადახრები არ გამორიცხავს ალცჰაიმერის დაავადების დიაგნოზს, მაგალითად, პაციენტის შერეული დემენციის გამო.
დაბერების – ალცჰაიმერის ასოციაციის ეროვნული ინსტიტუტის დიაგნოსტიკური გაიდლაინები მოიცავს ალცჰაიმერის დაავადების პათოფიზიოლოგიური პროცესის ბიომარკერებსაც.
- ბეტა-ამილოიდის დაბალი დონე ცერებროსპინალურ სითხეში (ჩშF);
- ტვინში ბეტა-ამილოიდური დეპოზიტები აღმოჩენილია პოზიტრონ-ემისიური ტომოგრაფიით (PEთ) რადიოაქტიური ინდიკატორის გამოყენებით, რომელიც სპეციალურად უკავშირდება ბეტა-ამილოიდურ ფოლაქებს (მაგ., Pიტტსბურგჰ ჩომპოუნდ B [PიB], ფლორბეტაპყრ);
სხვა ბიომარკერები აჩვენებენ ნეირონების დაღმავალ გადაგვარებას ან დაზიანებას:
- ტაუს ამაღლებული დონე CSF-ში ან ტვინში. დეპოზიტები გამოვლენილია PEთ-ის მიერ რადიოაქტიური ინდიკატორის გამოყენებით, რომელიც სპეციალურად უკავშირდება ტაუს.
- თავის ტვინის მეტაბოლიზმის დაქვეითება დროებით პარიეტალურ ქერქში იზომება PEთ-ით ფტორ-18 (18F) მარკირებული დეოქსიგლუკოზის (ფთოროდეოქსიგლუკოზა ან FDG) გამოყენებით.
ლაბორატორიული ტესტები (ფარისებრი ჯირკვლის მასტიმულირებელი ჰორმონის დონე, B12 ვიტამინის დონე) და ნეიროვიზუალიზაცია (MRI ან CT) კეთდება დემენციისა და დარღვევების სხვა მიზეზების მოსაძებნად, რომლებმაც შეიძლება გააუარესოს სიმპტომები. თუ კლინიკური გამოკვლევა მიუთითებს სხვა ძირითადი დაავადების არსებობაზე (მაგალითად, აივ ინფექცია ან სიფილისი), ნაჩვენებია ამ დაავადებების ტესტირება.
კოგნიტური ფუნქციის შეფასება
ამისთვის ხშირად გამოიყენება MMSE (მინიმენტალური სტატუსის გამოცდა) სკალა ან მონრეალის შემეცნებითი შეფასების (MoCA) სკალა როგორც ექსპრეს-სკრინინგის ტესტი. დელირიუმის არარსებობის შემთხვევაში ამ მასშტაბის მრავალი აშლილობის გამოვლენა, განსაკუთრებით საშუალო და უმაღლესი განათლების მქონე პაციენტთა შორის, მიუთითებს დემენციაზე. საუკეთესო სკრინინგ-ტესტი მეხსიერების შესაფასებლად არის მოკლევადიანი მეხსიერების შეფასება (მაგ., 3 ელემენტის დამახსოვრება და 5 წუთის შემდეგ მათი დასახელების უნარი); დემენციის მქონე პაციენტებს არ შეუძლიათ ამ ტესტის გავლა. შემეცნებითი სტატუსის კიდევ ერთი შეფასების ტესტი იქნება მრავალი ნივთის დასახელების უნარი, რომლებიც მიეკუთვნება ერთსა და იმავე კატეგორიას (მაგ., ცხოველების, მცენარეების, ავეჯის ჩამონათვალი). დემენციის მქონე პაციენტებს უჭირთ საგნების მცირე რაოდენობის დასახელებაც კი; ვისაც დემენცია არ აქვს, ადვილად ასახელებს მათ უფრო დიდ რაოდენობას.
ნეიროფსიქოლოგიური ტესტირება უნდა ჩატარდეს იმ შემთხვევაში, თუ ანამნეზი და ფსიქიკური მდგომარეობის ექსპრეს-ტესტირება არ არის საბოლოო. ის აფასებს განწყობას, ისევე როგორც რამდენიმე კოგნიტურ სფეროს. პროცესი 1-დან 3 საათამდე გრძელდება და ტარდება ნეიროფსიქოლოგის მეთვალყურეობით. ასეთი ტესტირება ხელს უწყობს შემდეგი პირობების დიფერენცირებას:
- ასაკთან დაკავშირებული მეხსიერების დაქვეითება, მსუბუქი კოგნიტური გაუფასურება და დემენცია, განსაკუთრებით იმ შემთხვევებში, როდესაც კოგნიტური გაუფასურება მცირედ არის დაქვეითებული ან პაციენტის ოჯახის წევრებს ეჭვი ეპარებათ დიაგნოზში;
- დემენცია და კოგნიტური უკმარისობის იზოლირებული სინდრომები (მაგ., ამნეზია, აფაზია, აპრაქსია, ვიზუალური სივრცის დარღვევა, აღმასრულებელი დისფუნქცია) კლინიკურად აშკარა ნიშნების არარსებობის შემთხვევაში.
ტესტირებას შეუძლია დაეხმაროს დემენციით გამოწვეული სპეციფიკური დეფიციტის დახასიათებასაც და შეუძლია დეპრესიის ან პიროვნული აშლილობის იდენტიფიცირება, რომელიც ხელს უწყობს ცუდ კოგნიტურ მოღვაწეობას.
ლაბორატორიული კვლევა
გამოკვლევის გეგმა უნდა მოიცავდეს TSH-ისა და B12 ვიტამინის დონის კვლევებს. უნდა ჩატარდეს ასევე სისხლის საერთო ანალიზი და თირკმელებისა და ღვიძლის ფუნქციის მაჩვენებლები.
თუ კლინიკური გამოკვლევა მიუთითებს კონკრეტული დაავადებების არსებობაზე (მაგალითად, აივ ინფექცია ან სიფილისი), ნაჩვენებია დამატებითი ტესტები. ლუმბალური პუნქცია უნდა განიხილებოდეს, თუ ეჭვი არის ქრონიკულ ინფექციაზე ან ნეიროსიფილისზე, ან სავარაუდოა პრიონის დაავადება ან აუტოიმუნური დაავადება პაციენტთა შორის, რომლებსაც აქვთ სწრაფად პროგრესირებადი დემენცია. სხვა ტესტები შეიძლება გაკეთდეს დელირიუმის სხვა მიზეზების გამოსარიცხადაც.
ჩთ ან MღI უნდა ჩატარდეს დემენციის მქონე პაციენტის შეფასების დასაწყისში, კოგნიტური ან ფსიქიკური მდგომარეობის აუხსნელი ცვლილების შემთხვევაში. ნეიროვიზუალიზაციამ შეიძლება გამოავლინოს პოტენციურად შექცევადი სტრუქტურული ცვლილებები (მაგ., ნორმოტენზიური ჰიდროცეფალია, თავის ტვინის სიმსივნეები, სუბდურული ჰემატომა), ზოგიერთი მეტაბოლური დარღვევა (მაგ. ჰალერვორდენ-შპაცის დაავადება, ვილსონის დაავადება) და შეუქცევადი დაავადებები (მაგ. ინსულტი, ლეიკოდისტროფია, კრეიტცფელდტ-იაკობის დაავადება).
ზოგიერთ შემთხვევაში ელექტროენცეფალოგრაფია (EEG) არის ინფორმაციული (მაგალითად, ყურადღების პერიოდული დარღვევების ან უცნაური ქცევის დროს).
პეტ-კტ-თი შესაძლებელია ინფორმაციის მიღება ცერებრული პერფუზიის შესახებ და დიფერენციალურ დიაგნოზში (მაგ., დიფერენციალური დიაგნოზი ალცჰაიმერის დაავადებას, შუბლ-საფეთქლის დემენციასა და ლევის სხეულების დემენციას შორის).