ცილები და მათი მონელება
სპორტსმენთა ყოველდღიური, დღეში ორ- ან სამჯერადი ვარჯიში, მაღალი ნერვული დაძაბულობა შეჯიბრებების დროს, იმუნური სისტემის დაქვეითება, ცუდ კლიმატურ პირობებში გამართული შეჯიბრება ცილების ცვლის ინტენსივობის გაზრდას (ინტენსიფიცირებას) იწვევს. შესაბამისად, ასეთ დროს სპორტსმენთა ორგანიზმის მოთხოვნილება ცილებზე ნორმასთან შედარებით ორჯერ იზრდება (2-2,5 გრამი კილოგრამ წონაზე დღე-ღამეში). თუ სპორტსმენები დაკავებულნი არიან სპორტის ისეთი სახეობებით, რომლებიც მოითხოვს ძალთა კონცენტრირება-მობილიზებას, სწრაფრეაქციას, ფეთქებადი ხასიათის მოძრაობებს (მძლეოსნები, ათლეტები და ა. შ), ცილების გამოყენება კიდევ უფრო უნდა გაზარდონ (3-4 გრამამდე კილოგრამ წონაზე დღე-ღამეში). ამასთან, უნდა მიიღონ აუცილებლად მაღალი ბიოლოგიური აქტივობის მქონე ცილები, ანუ შეუცვლელი ამინმჟავების შემცველი. საერთოდ, რაც უფრო მიახლოვებულია საკვები ცილის ამინმჟავური შედგენილობა ჩვენი ორგანიზმის ცილების შემადგენლობასთან, მით უფრო ფასეულია ის. ამ თვალსაზრისით ცილების უნივერსალური და განსაკუთრებით ფასეული წყაროა კვერცხი, რძე და ხორცი. მცენარეულ ცილებში, ჩვეულებრივ, შეუცვლელი ამინმჟავები, კერძოდ, ლიზინი, მეთიონინი და ტრიპტოფანი, არასაკმარისი რაოდენობითაა. იმისათვის, რომ მივიღოთ ამინმჟავათა ოპტიმალური თანაფარდობა, აუცილებელია საკვები რაციონი გავამდიდროთ როგორც მცენარეული, ისე ცხოველური პროდუქტებით. კერძოდ, უნდა ვჭამოთ მარცვლეული, რძე, ხორცი, თევზი, კვერცხი, კარტოფილი, რძის პროდუქტები, სიმინდი, მიწის თხილი (არაქისი), ბრინჯი, პარკოსნები, ხორბალი და საფუარი.
ხორცი
ხორცი მაღალი ღირებულების საკვები პროდუქტია, სრულფასოვანი ცხოველური ცილების უნივერსალური წყარო. მასში შემავალი ცილები შეიცავს ყველა შეუცვლელ ამინმჟავას, თანაც მნიშვნელოვანი რაოდენობითა და ოპტიმალური თანაფარდობით. ხორცის ბიოლოგიურ ფასეულობაზე მსჯელობენ მასში შემავალი ცილების ხარისხითა და რაოდენობით. ამ თვალსაზრისით ცილებით განსაკუთრებულად მდიდარია საქონლის (20%-მდე), ღორის, კურდღლისა და ფრინველის ხორცი.
თევზი
ხორცის მსგავსად მაღალხარისხიანი ცილების ერთ-ერთი საუკეთესო წყაროა. თევზის ცილები შეიცავს ადამიანის ორგანიზმისათვის საჭირო ყველა შეუცვლელ ამინმჟავას. ხორცისაგან განსხვავებით თევზის ცილებში დიდი რაოდენობითაა წარმოდგენილი ისეთი მნიშვნელოვანი შეუცვლელი ამინმჟავა, როგორიცაა მეთიონინი. თევზის ცილების უპირატესობა კიდევ იმით გამოიხატება, რომ ისინი 93-98%-ით შეითვისება ჩვენი ორგანიზმის მიერ, მაშინ როცა ხორცის ცილების შეთვისება 87-89%-ს აღწევს.
ქათმის კვერცხი
ქათმის კვერცხი, სხვა ცხოველურ პროდუქტებთან შედარებით, შეიცავს ყველაზე სრულფასოვან ცილას. ამ ცილაში წარმოდგენილია ყველა შეუცვლელი ამინმჟავა ოპტიმალური თანაფარდობით. მას ადამიანის ორგანიზმი პრაქტიკულად სრულად ითვისებს.
მცენარეული წარმოშობის პროდუქტები
მცენარეული წარმოშობის პროდუქტებიდან სრულფასოვან ცილებს შეიცავს სოია, ლობიო, ბრინჯი, ბარდა, სიმინდი, პური.
ცილების მონელება
საკვებით მიღებული ცილები საჭმლის მომნელებელ ტრაქტში პროტეოლიზური ფერმენტების ან პეპტიდჰიდროლაზების ზემოქმედებით იშლება (მოინელება). პეპტიდჰიდროლაზები ამინმჟავებს შორის არსებული პეპტიდური ბმების გაწყვეტას ემსახურება. ისინი არააქტიური ფორმით გამოიყოფა, რითაც, ფაქტობრივად, საჭმლის მომნელებელი სისტემის კედლები თვითმონელებისაგან დაცულია. პეპტიდჰიდროლაზები აქტიურდება საკვების მოხვედრისას კუჭ-ნაწლავის ტრაქტის შესაბამის განყოფილებაში, ასევე საკვების დანახვისა და სუნის შეგრძნებისას რეფლექსურად.
საკვებში შემავალი ცილები პირის ღრუში მხოლოდ მექანიკურად ქუცმაცდება, ქიმიურ მონელებას არ განიცდის, რადგანაც ნერწყვი არ შეიცავს პეპტიდჰიდროლაზებს. ცილების ქიმიური გადამუშავება იწყება კუჭში პეპსინისა და მარილმჟავას მონაწილეობით. ამ უკანასკნელის გავლენით ცილები ფუვდება, ხოლო მათი მოლეკულების შიდა ზონები ფერმენტისათვის სამოქმედოდ მისაწვდომი ხდება. პეპსინი აჩქარებს ცილის შიგნით (მოლეკულის ბოლოებიდან მნიშვნელოვნად დაშორებული) არსებული პეპტიდური ბმების ჰიდროლიზს. შედეგად კი, ცილის მოლეკულებისაგან მაღალმოლეკულური პეპტიდები წარმოიქმნება. ეს მაღალმოლეკულური პეპტიდები შემდგომ ნაწლავებში, სუსტ ტუტე გარემოში განიცდის დაშლა-მონელებას ტრიფსინის, ქიმოტრიფსინისა და პეპტიდაზების ზემოქმედებით. ცილების მონელების კვალად წარმოიქმნება ჯერ დიპეპტიდები, რომლებიც საბოლოოდ ჰიდროლიზდება ამინმჟავებამდე. ამინმჟავები და ზოგიერთი დაბალმოლეკულური პეპტიდი ნაწლავების ხაოებით (ბუსუსებით) შეიწოვება. ეს პროცესი ენერგიის ხარჯვით მიმდინარეობს. ამინმჟავების ნაწილი უკვე ნაწლავის კედელშივე ერთვება სპეციფიკური ცილების სინთეზში (წარმოქმნაში), უდიდესი ნაწილი კი სისხლსა (95%) და ლიმფაში გადადის.
საკვების მონელების პროცესში წარმოქმნილი ამინჟავების ნაწილი და მოუნელებელი ცილები ნაწლავის ქვედა განყოფილებებში ნაწლავთა ბაქტერიების ზემოქმედებით ლპობას განიცდის. ზოგიერთი ამინმჟავისაგან მომწამვლელი, შხამიანი პროდუქტები წარმოიქმნება ფენოლების, ამინებისა და სხვათა სახით. ისინი ნაწილობრივ ფეკალური მასით გამოიყოფა ორგანიზმიდან, ნაწილობრივ კი სისხლში შეიწოვება, გადადის ღვიძლში, სადაც მათი გაუვნებელყოფა მიმდინარეობს. ეს პროცესი მოითხოვს ენერგიის ხარჯვას.
საყურადღებოა, რომ სისხლის ამინმჟავების მეტაბოლური ფონდის შევსება ხდება არა მხოლოდ საკვებით მიღებული (ცილების დაშლა-მონელებით წარმოქმნილი) ამინმჟავების საშუალებით, არამედ იმ ამინმჟავებითაც, რომლებიც წარმოიქმნება ქსოვილოვანი ცილების ჰიდროლიზის შედეგად. ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ორგანიზმში საჭიროებისამებრ ერთი ამინმჟავადან მეორე წარმოიქმნება და ამინმჟავების სინთეზი ხდება აგრეთვე არაცილოვანი ბუნების ნივთიერებებისაგან.
მთავარი ის არის, რომ სისხლის მეტაბოლური ფონდიდან სხეულის უკლებლივ ყველა უჯრედი იღებს ამინმჟავებს სპეციფიკური ცილების სინთეზისათვის. დარჩენილი ამინმჟავები კი სხვა კლასის ნაერთებად გარდაიქმნება ან სრულად იშლება ცვლის საბოლოო პროდუქტების წარმოქმნითა და ენერგიის გამოყოფით.