ჰემოფილიის გენეტიკური მართვა
სისხლის შედედება რთული პროცესია, რომელშიც მრავალი ფაქტორი მონაწილეობს. ისინი სისხლის პლაზმასა და თრომბოციტებში ანუ სისხლის სპეციალიზებულ უჯრედებში არიან მოთავსებული.
დღეისთვის ცნობილია სისხლის შედედებაში მონაწილე 13 პლაზმური და 22 თრომბოციტული ფაქტორი. პლაზმურ ფაქტორებს რომაული ციფრებით აღნიშნავენ, თრომბოციტულს კი არაბულით. ჩვეულებრივ პირობებში სისხლის შემდედებელი ფაქტორები პლაზმაში არააქტიურ მდგომარეობაში არიან.
ჰემოფილიით დაავადებულ პაციენტთა 80-85%-ს არ გააჩნია სისხლის პლაზმური ფაქტორი VIII (FVIII) ანუ არ შესწევს ანტიჰემოფილური ფაქტორის გამომუშავების უნარი. მისი დეფიციტით გამოწვეულ ჰემოფილიას ჰემოფილიის კლასიკურ ფორმას ანუ ჰემოფილია A-ს უწოდებენ. სტატისტიკური მონაცემებით, მისი სიშირეა 1:10 000 (ანუ 10 000 ახალშობილი ვაჟიდან ერთს გამოაჩნდება).
ჰემოფილიის სხვა შემთხვევები გამოწვეულია ფაქტორ IX-ის (F IX) დეფიციტით. ასეთ ჰემოფილიას ჰემოფილია B-ს უწოდებენ.
ჰემოფილიის გამომწვევ ამ ფაქტორთა დაზიანებული გენები X სასქესო ქრომოსომაზეა მოთავსებული, ეს კი იმას ნიშნავს, რომ დაავადება მემკვიდრეობს სქესთან შეჭიდულად: ავადმყოფობენ ძირითადად მამაკაცები, ქალები კი დაზიანებულ გენთა მატარებლები არიან. თავად არ დაავადდებიან ჰემოფილიით, მაგრამ ეყოლებათ ჰემოფილიით დაავადებული ვაჟები ან ჰემოფილიის გენის მატარებელი გოგონები. მაგრამ საინტერესოა, რომ ჰემოფილიის შემთხვევათა მესამედს ოჯახური ხასიათი არ აქვს, - ის გენთა სპონტანური, მუტაციური პროცესის შედეგად წარმოიშობა.
როგორია ჰემოფილიის დამემკვიდრების სქემა?
ცნობილია, რომ ადამიანს 46 ქრომოსომა აქვს. ამათგან ორი ადამიანის სქესს განსაზღვრავს და ამიტომ სასქესო ქრომოსომებს უწოდებენ. ქალებში სასქესოა XX წყვილი, მამაკაცებში კი XY.
ჰემოფილიის გამომწვევი, სისხლის შედედების ფაქტორთა ჩამოყალიბებაში მონაწილე დაზიანებული გენები X ქრომოსომაშია მოთავსებული. მამაკაცის Y ქრომოსომა ამ ფაქტორთა ჩამოყალიბებაში არ მონაწილეობს, რადგან მასში ეს გენები არ არის.
ქალები ჰემოფილიის გამომწვევი დაზიანებული გენების მხოლოდ მატარებლები არიან, რადგან ერთ X ქრომოსომაში მყოფ დაზიანებულ გენებს, რომლებიც რეცესიული ბუნებისა არიან, მეორე X ქრომოსომაში მოთავსებული ჯანმრთელი გენები უწევენ კომპენსაციას და დაავადება არ მჟღავნდება.
ქალი ჰემოფილიით დაავადდება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მის მამას ჰემოფილია ჰქონდა, დედა კი ჰემოფილიის გენის მატარებელი იყო. ასეთი ქორწინებისას არსებობს 25%-იანი ალბათობა იმისა, რომ დაიბადოს ჰემოფილიით დაავადებული ქალი. ვაჟისთვის კი არ არის სავალდებულო, მამა იყოს დაავადებული ჰემოფილიით - მამისგან ხომ ის მემკვიდრეობით მხოლოდ Y ქრომოსომას იღებს, მასში კი ჰემოფილიის გენი არ არის. თუ ვაჟმა დედისგან მიიღო დაზიანებული გენების მატარებელი X ქრომოსომა, მაშინ იგი აუცილებლად დაავადდება, რადგან მისი Y ქრომოსომა სისხლის შემდედებელ ფაქტორთა გენების არარსებობის გამო კომპენსაციას ვერ გაუწევს დაზიანებულ გენებს.
როგორც ვხედავთ, ოჯახში ჰემოფილიის გენის მატარებელი ქალის გამოვლენა მნიშვნელოვანი ეტაპია ოჯახის წევრთა შემდგომი სამედიცინო-გენეტიკური კონსულტირებისთვის.
ჰემოფილიის გენის მატარებელი იქნება ქალი, თუ:
1. მისი მამა ჰემოფილიით არის დაავადებული;
2. ჰემოფილიით არის დაავადებული მისი ერთი ან მეტი ვაჟი;
3. ჰემოფილიით არიან დაავადებულნი მისი ვაჟი, ასევე - ბიძები, ძმები და სხვა სისხლით ნათესავი მამაკაცები.
ჰემოფილიის გენის სავარაუდო მატარებლად ჩაითვლება ქალი, თუ:
1. მისი ერთი ან მეტი სისხლით ნათესავი მამაკაცი დაავადებულია ჰემოფილიით, მაგრამ მისი ვაჟი დაავადებული არ არის;
2. მისი ვაჟი ჰემოფილიით არის ავად, მაგრამ მის სისხლით ნათესავ სხვა მამაკაცებს ეს დაავადება არ აღენიშნებათ.
ამჟამად არსებობს ზუსტი მოლეკულურ-გენეტიკური ტესტები, რომელთა მიხედვითაც შესაძლებელია ზუსტად განისაზღვროს ოჯახში ამ ანომალიური გენის მატარებელი ქალი. აქვე უნდა გავითვალისწინოთ ისიც, რომ ჰემოფილიით დაავადებულთა მესამედს არ ჰყავს ჰემოფილიით დაავადებული ოჯახის წევრები და ნათესავები. ასეთი შემთხვევების გამომწვევი მიზეზები ცნობილი არ არის. გენში წარმოშობილი მოულოდნელი მუტაცია კი მომდევნო თაობებს მემკვიდრეობით გადაეცემა.
რით შეუძლიათ გენეტიკოსებს ჰემოფილიით დაავადებულთა დახმარება?
ერთ-ერთი გზაა გენური თერაპიის მეთოდის გამოყენება. მეცნიერებმა შეძლეს, ღვიძლის უჯრედებისთვის მოლეკულური მეთოდებით "ესწავლებინათ" ფაქტორ VIII-ის გამომუშავება. ეს ის ფაქტორია, რომლის დეფიციტიც ჰემოფილია A-ს იწვევს. ასევე იმედის მომცემი შედეგები აქვთ ამერიკელ მეცნიერებს. ნიუ-იორკის შტატის აინშტაინის სახელობის სამედიცინო ინსტიტუტის მეცნიერთა ჯგუფმა დაადგინა, რომ ღვიძლის გადანერგილი უჯრედებით შესაძლებელია ჰემოფილია A-ს მკურნალობა.
ამერიკელ მეცნიერთა მეორე ჯგუფმა სისხლის შედედების უნარის გაუმჯობესება დეფიციტური ფაქტორის პირდაპირ თრომბოციტებში ჩანერგვით სცადა. პაციენტს უღებენ ძვლის ტვინს და მის უჯრედებს უტარებენ გენურ მოდიფიკაციას, რის შემდეგაც ძვლის ტვინს ისევ პაციენტს უნერგავენ.
გენმოდიფიცირებული ძვლის ტვინის ტრანსპლანტაციით შესაძლებელი გახდა ჰემოფილიის დროს სისხლის შედედების სიჩქარის გაზრდა. ექსპერიმენტი შედეგიანია ასიდან 30-35 პაციენტში. თუმცა ეს - სამომავლოდ. დღეისთვის კი უდიდეს პრობლემად რჩება დეფიციტური სისხლის შემდედებელი ფაქტორის ან მისი ანალოგის გადასხმისას წარმოქმნილი ანტისხეულების გამომუშავება. ეს ანტისხეულები თრგუნავენ გადასხმული პრეპარატის აქტიურობას. ტეხასის ჯანმრთელობის სამეცნიერო ცენტრის მეცნიერებმა შეძლეს ლაბორატორიულ პირობებში ანტისხეულების განეიტრალება.
ამგვარი მაგალითების მოყვანა კიდევ შეიძლება. მაგრამ როგორ დავეხმაროთ ჰემოფილიით დაავადებულს ოჯახის დაგეგმვაში? შესაძლებელია თუ არა, მას ჰყავდეს ჯანმრთელი შთამომავლობა? თუ შესაძლებელია, რა გზით?
იმის დადგენა, აქვს თუ არა პაციენტს ან მის მეუღლეს ანომალიური გენი, თანამედროვე მოლეკულურ-გენეტიკური მეთოდების გამოყენებით ძნელი არ არის. არც იმის დადგენაა ძნელი, როგორი შთამომავლობა ეყოლებათ მათ. მაგრამ მეუღლეებისთვის ყველაზე ძნელია გადაწყვეტილების მიღება და არჩევანის გაკეთება. ჰემოფილიით დაავადებულ მამაკაცებსა და ჰემოფილიის გენის მატარებელ ქალებს უწევთ არჩევანის გაკეთება იმასთან დაკავშირებით, გადასცენ ანომალიური გენი თავიანთ შვილებს თუ იშვილონ ჯანმრთელი ბავშვი. მათ უნდა გაითვალისწინონ ის სირთულეები, რომლებიც შეხვდებათ მათ დაავადებული ბავშვის აღზრდისას. ასევე გასათვალისწინებელია ის პრობლემებიც, რომლებიც ასეთი ბავშვის მკურნალობას ახლავს თან. თუ მხოლოდ ქალია ჰემოფილიის გენის მატარებელი, ქმარი კი ჯანმრთელია, მაშინ მათ შთამომავლობაში ჰემოფილიის გენის მატარებელი გოგონას დაბადების ალბათობა 25%-ია. ასევე 25%-ია ალბათობა იმისა, რომ ოჯახში დაიბადება ჰემოფილიით დაავადებული ვაჟი. ჯანმრთელი გოგონას დაბადების ალბათობა, ისევე როგორც ჯანმრთელი ვაჟისა, 25%-ის ტოლია. იმ ოჯახის სამედიცინო-გენეტიკური კონსულტირებისას, სადაც ჰემოფილიის გენის მატარებელი ქალია ორსულად, მიზანშეწონილია პრენატალური დიაგნოსტიკის ისეთი მეთოდების გამოყენება, როგორიც არის ქორიონის ბიოფსია ან ამნიოცენტეზი. თუმცა ყველაზე ინფორმაციული მეთოდი მაინც ექსტრაკორპორალური ანუ ინვიტრო განაყოფიერებაა. ამ მეთოდის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ დედის ორგანიზმიდან აღებულ კვერცხუჯრედებს სინჯარაში მამის სპერმატოზოიდებით ანაყოფიერებენ. მიღებულ ემბრიონებს ცალ-ცალკე სინჯარაში ათავსებენ. ემბრიონის განვითარების ამ ადრეულ ეტაპზე შესაძლებელია დნმ-ს ანალიზი, ემბრიონის სქესისა და ანომალიური გენის მატარებლობის დადგენა. ის ემბრიონები, რომლებიც ჰემოფილიის გენს ატარებენ, დედის ორგანოზმში აღარ გადაინერგებიან.
რაც შეეხება ჰემოფილიით დაავადებული მამაკაცის შთამომავლობას, თუ იგი ჯანმრთელ ქალზე დაქორწინდა, მათი ყველა შვილი ჯანმრთელი იქნება, თუმცა ამ ქორწინებისას დაბადებულ ყველა გოგონას ჰემოფილიის გენის მატარებლობა ემუქრება.
ჰემოფილია დაავადებაა, რომელიც მთელი სიცოცხლე გრძელდება. დღესდღეობით მისგან განკურნება შეუძლებელია, მაგრამ შესაძლებელია მისი მართვა და ეს შესაძლებლობა უნდა გამოვიყენოთ.