ქოშინი - მკურნალი.გე

მარიკა დვალი

- როგორი შეიძლება იყოს ქოშინი? რომელ დაავადებებს ახლავს თან ეს სიმპტომი?

- კლინიკური თვალსაზრისით უპირველეს ყოვლისა გამოყოფენ ქოშინის ანუ სუნთქვის გაძნელების სამ სახეს. ეს გახლავთ ინსპირატორული ანუ ჩასუნთქვითი ქოშინი, რომლის დროსაც, განმარტებიდან გამომდინარე, პაციენტს უჭირს ჩასუნთქვა, ექსპირატორული ანუ ამოსუნთქვითი ქოშინი და შერეული ქოშინი, როცა პაციენტს უჭირს როგორც ჩასუნთქვა, ასევე ამოსუნთქვა. გარდა ამისა, ქოშინის აღმოცენებისა და შემდგომში მისი არსებობის ხანგრძლივობის გათვალისწინებით განასხვავებენ მწვავე, ქვემწვავე და ქრონიკულ ქოშინს.

მწვავე ქოშინად მიიჩნევენ ახალაღმოცენებულ ქოშინს, რომლის ხანგრძლივობა რამდენიმე წუთიდან რამდენიმე საათამდეა. ქოშინს, რომელიც რამდენიმე საათიდან რამდენიმე დღემდე გრძელდება, ქვემწვავეს უწოდებენ, ხოლო უფრო ხანგრძლივი ქოშინი ქრონიკულია. ქოშინის ასეთი კლასიფიკაცია შემთხვევითი არ არის, რადგანაც ქოშინის სახე პაციენტის გასინჯვისას მიღებულ მონაცემებთან ერთად საფუძველს გვაძლევს ვარაუდი გამოვთქვათ მისი გამომწვევი დაავადებების შესახებ და დავსახოთ დიაგნოსტიკისათვის აუცილებელი კვლევები. ქოშინი ანუ სუნთქვის გაძნელება მრავალ მიზეზთან შეიძლება იყოს დაკავშირებული. შეიძლება თამამად ითქვას, რომ ნებისმიერ ადამიანს ცხოვრებაში ერთხელ მაინც ჰქონია მსგავსი არასასიამოვნო შეგრძნება, თუმცა ქოშინის ყველა შემთხვევა სულაც არ არის გამოწვეული რაიმე დაავადებით. ქოშინი, რომელიც დაკავშირებული არ არის რაიმე დაავადებასთან, ანუ ფიზიოლოგიური ქოშინი, როგორც წესი, აღმოცენდება ძლიერი ფიზიკური დატვირთვისას და მალევე გაივლის მოსვენების შედეგად. იმ შემთხვევებში კი, როცა ქოშინი ძლიერია, უეცრად, შეტევითად აღმოცენდება, ზღუდავს პაციენტის ფიზიკურ აქტივობას და არ გაივლის თავისთავად მცირე დროის შემდეგ, აუცილებელი ხდება ექიმის დახმარება. მსგავს შემთხვევებში საქმე გვაქვს პათოლოგიურ ქოშინთან, რომელიც სხვადასხვა დაავადებით არის გამოწვეული. უხშირესად ასეთი ქოშინი დაკავშირებულია გულის ან ფილტვის დაავადებებთან. ორივე ორგანოს როლი ორგანიზმის ჟანგბადით მომარაგებასა და ნახშირორჟანგის მოცილებაში საკმაოდ დიდია. ქოშინის გამომწვევ სხვა პათოლოგიათა შორის კი უნდა აღვნიშნოთ კუნთების მეტაბოლიზმის დარღვევით მიმდინარე დაავადებები, ნერვკუნთოვანი პათოლოგიები, ფსიქიკური აგზნება. არ შეიძლება არ დავასახელოთ ის მდგომარეობები, რომლებიც საკმაოდ ფართოდაა გავრცელებული, თუმცა ქოშინის გამომწვევ მიზეზებად იშვიათად გვევლინებიან. ამ თვალსაზრისით, უპირველეს ყოვლისა, აღსანიშნავია ცხვირის ღრუს დანამატი წიაღების ანთების ანუ სინუსიტების დროს გამოყოფილი სეკრეტის ჩადინება ხახის უკანა კედელზე, რაც პაციენტს სუნთქვის გაძნელების შეგრძნებას უქმნის. ქოშინი შეიძლება გამოიწვიოს გასტროეზოფაგურმა რეფლუქსურმა დაავადებამ. ამ დროს კუჭის მჟავე შიგთავსი პერიოდულად ამოიტყორცნება საყლაპავში და ზოგჯერ ხახაშიც კი ხშირად ქოშინი დაკავშირებულია პაციენტის დეზადაპტაციასთან, ეგრეთ წოდებულ დეტრენირებულ მდგომარეობასთან. აღნიშნული მდგომარეობა ვითარდება მაშინ, როცა პაციენტი წყვეტს რეგულარულ ფიზიკურ ვარჯიშს. ქოშინის ერთ-ერთი მიზეზია წონის მკვეთრი მატება დროის მცირე მონაკვეთში. ხშირად ქოშინის მიზეზია ჰიპერვენტილაცია, რაც ჩქარი და ხშირი სუნთქვისას ვითარდება. უხშირესად სუნთქვის მსგავსი ხასიათი დაკავშირებულია პანიკურ შეტევებთან, პაციენტის სულიერ მღელვარებასთან.

- ხშირია თუ არა ქოშინი? რა პრობლემებს უქმნის ის ადამიანს?

- დადგენილია, რომ ქოშინი აღენიშნება 40 წლის ზემოთ პაციენტთა 25%-ს. სიმსივნით დაავადებულ პაციენტთა ნახევარს ქოშინი აქვს და ძალიან ხშირად ის საკმაოდ მძიმე და შემაწუხებელია. ტერმინალურ მდგომარეობაში პაციენტთა 80%-ს ქოშინი უვითარდება. ზოგადად, ქოშინის გამო სამედიცინო დაწესებულებებში ვიზიტების მაჩვენებელი უტოლდება ექიმთან ტკივილის გამო მიმართვათა სიხშირეს. რაც შეეხება პაციენტთა სუბიექტურ შეგრძნებას, ისინი ქოშინს აღწერენ როგორც სუნთქვის გაძნელების, ჰაერის უკმარისობის, გულმკერდის შებოჭვის ან სხვა შეგრძნებას. დისკომფორტიც, რომელიც ქოშინს ახლავს თან, მნიშვნელოვანია. თუმცა არის ისეთი შემთხვევებიც, როცა პაციენტი ქოშინს თავად ვერ გრძნობს, მაგრამ ექიმი ამჩნევს, რომ პაციენტი თავისუფლად ვერ სუნთქავს, სუნთქვა გაძნელებულია, ჩასუნთქვა-ამოსუნთქვა - გახანგრძლივებული. მიუხედავად იმ დისკომფორტისა, რომელიც ქოშინს ახლავს, მას გარკვეული დადებითი მომენტიც აქვს – ქოშინი იძულებულს ხდის პაციენტს, მიმართოს ექიმს და მიიღოს სათანადო სამედიცინო დახმარება, ჩაიტაროს კვლევები დაიგნოზის დადგენის მიზნით.

- რას ემყარება ქოშინის გამომწვევი დაავადებების დიაგნოსტიკა, რომელი კვლევები ტარდება მათ გამოსავლენად?

- ქოშინის მიზეზების ძიებისას ექიმი იწყებს პაციენტის დეტალურ გამოკითხვას, აზუსტებს მის მიერ მიღებული მედიკამენტების ჩამონათვალს, ატარებს მის გასინჯვას. შემდგომში ისაზღვრება სისხლში ჟანგბადის რაოდენობა ანუ ტარდება ოქსიჰემომეტრია. ეს არის მარტივი ტესტი, რომლის დროსაც პაციენტს თითზე ემაგრება პატარა ხელსაწყო. სისხლში ჟანგბადის შემცველობის განსაზღვრის შემდეგ ექიმი გეგმავს აუცილებენ ინსტრუმენტულ კვლევებს. ეს შეიძლება იყოს:

. გულმკერდის რენტგენოგრაფია;

. სპირომეტრია - ფილტვის სასუნთქი მოცულობების შესწავლა. აღნიშნული კვლევისას სპეციალური ტესტების მეშვეობით შესაძლებელია დადგინდეს ქოშინის გამომწვევი ისეთი მიზეზები, როგორებიცაა ასთმა, ფილტვების ქრონიკული ობსტრუქციული დაავადება, ფილტვში ფიბროზული პროცესის არსებობა და სხვა მდგომარეობები;

. სისხლის საერთო ანალიზი – ამ კვლევით გამოვლენილი ანემია შესაძლოა ქოშინის მიზეზი იყოს;

. ელექტროკარდიოგრაფია და ექოკარდიოსკოპია – გვეხმარება ქოშინის გამომწვევი გულის დაავადებების დიაგნოსტიკაში.

რიგ შემთხვევაში აღნიშნული საწყისი კვლევების მიუხედავად ქოშინის მიზეზი დაუდგენელი რჩება. ასეთ სიტუაციაში შესაძლებელია საჭირო გახდეს სპეციალური გამოკვლევები. მათ შორის აღსანიშნავია:

. გულმკერდის კომპიუტერული ტომოგრაფია – ის გვაძლევს უფრო დეტალურ ინფორმაციას, ვიდრე ჩვეულებრივი რენტგენოგრაფია;

. ბრონქოსკოპია – ბრონქების ლორწოვანის დათვალიერება სპეციალური ხელსაწყოს მეშვეობით, საჭიროების შემთხვევაში ბიოფსიის ჩატარება – ქსოვილის აღება მიკროსკოპული კვლევისათვის;

. კუნთებისა და ნერვების კვლევა, რათა დადგინდეს იმ იშვიათი დაავადებების არსებობა, რომლებმაც შეიძლება ქოშინი გამოიწვიოს.

- როდის შეიძლება აღმოცენდეს ქოშინი?

- ქოშინი შეიძლება აღმოცენდეს ფიზიკური დატვირთვისას ან მოსვენებულ მდგომარეობაში. როგორც აღვნიშნეთ, მნიშვნელოვანი ფიზიკური დატვირთვის, ენერგიული ვარჯიშის, სირბილის დროს ქოშინის აღმოცენება ჩვეულებრივი მოვლენაა, ის ნებისმიერ ჯანმრთელ ადამიანს აღენიშნება. თუმცა ფილტვის ან გულის დაავადებების დროს ქოშინი ვითარდება მცირე ვარჯიშის, სიარულის და ზოგჯერ ჩვეული ფიზიკური დატვირთვის, მაგალითად, ტანსაცმლის ჩაცმის დროსაც კი. კარგადაა ცნობილი, რომ ასაკთან ერთად ფიზიკური დატვირთვის შესრულების უნარი თანდათან იკლებს და ეს ნორმალური მოვლენაა, მაგრამ მნიშვნელოვანია, ქოშინის მსგავსი ინტერპრეტაციით არ გამოგვრჩეს სერიოზული დაავადება. აღნიშნულისაგან განსხვავებით, ქოშინი მოსვენებულ მდგომარეობაში ყოველთვის საყურადღებოა, ის უხშირესად დაავადებასთან არის დაკავშირებული. ქოშინი, რომელიც ფიზიკურ დატვირთვასთანაა დაკავშირებული, ქმნის ეგრეთ წოდებულ მანკიერ წრეს: – ფიზიკური აქტივობა იწვევს ქოშინს, რის გამოც პაციენტი ცდილობს შეზღუდოს მოძრაობა, ცხოვრების უმოძრაო წესი კი იწვევს წონის მატებას, მომატებული წონა თავის მხრივ აძლიერებს ქოშინს და ასე შემდეგ.

- რა მიანიშნებს ექიმს ქოშინის გამომწვევ მიზეზებზე?

- ექიმი ყურადღებას ამახვილებს ქოშინის აღმოცენების პირობებზე. კერძოდ, ქოშინი ფიზიკური დატვირთვისას უპირატესად დამახასიათებელია გულის დაავადებებისათვის, ალერგენებთან კონტაქტის შემდეგ შეტევითი ქოშინი, რომელსაც თან ახლავს მსტვენი სუნთქვა გახანგრძლივებული ამოსუნთქვით, ბრონიქულ ასთმას, ზოგჯერ ფილტვების ობსტრუქციულ დაავადებებს ახასიათებს. ქოშინი, რომელიც შეტევითია, თან ახლავს ტკივილი გულმკერდში, შესაძლოა დაკავშირებული იყოს მიოკარდიუმის იშემიასთან, ფილტვის არტერიის თრომბოემბოლიასთან. მაღალი ტემპერატურა, ქოშინი და ხველა ხშირად ფილტვების ანთების დროს აღინიშნება. გარდა ამისა, ყურადღებას ვამახვილებთ პაციენტის ავადმყოფობის ისტორიასა და მისი ცხოვრების წესზე. მაგალითად, თუ პაციენტი ქრონიკული მწეველია, ექიმს საფუძველი აქვს ყურადღება გაამახვილოს გულის იშემიურ დაავადებაზე ან ფილტვების პათოლოგიაზე. გულის დაავადების ოჯახური ისტორია და მაღალი არტერიული წნევა ასევე გულის დაავადების სასარგებლოდ მეტყველებს. უკანასკნელ დღეებში ქირურგიული ჩარევა ან პაციენტის ხანგრძლივი უმოძრაო მდგომარეობა, მაგალითად, მოტეხილობის გამო, ქვემო კიდურების ვენების ვარიკოზული გაგანიერება და ღრმა ვენების თრომბოზი საფუძველს გვაძლევს, ქოშინის არსებობისას ვივარაუდოთ ფილტვის არტერიის თრომბოემბოლია და ჩავატაროთ კვლევები მისი გამორიცხვის მიზნით.

---

- როდის შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ქოშინი ანემიასთან არის დაკავშირებული?

- თუ პაციენტი აღნიშნავს სისხლის კარგვას (მაგალითად, ჭარბი მენსტრუაციის ან სისხლმდენი ბუასილის გამო), ყურადღებას იპყრობს სიფერმკრთალე, ექიმს აქვს საფუძველი, ჩაატაროს სისხლის საერთო ანალიზი. გამოვლენილი ანემია გვაძლევს საფუძველს ჩავთვალოთ, რომ სწორედ ისაა ქოშინის მიზეზი. ზოგადად ქოშინს, რომელიც სისხლის თვისებების შეცვლასთანაა დაკავშირებული, ჰემატოგენურ ქოშინს უწოდებენ. ის დაკავშირებულია ნივთიერებათა ცვლის მჟავე ტოქსიკური პროდუქტების დაგროვებასთან და სუნთქვის ცენტრზე მათ ზემოქმედებასთან. ჰემატოგენური ქოშინის დროს სუნთქვა ღრმავდება, ხოლო სუნთქვის სიხშირე რიგ შემთხვევებში გაიშვიათებულია, რიგ შემთხვევებში კი გახშირებული. ჰემატოგენური ქოშინის მაგალითია ქოშინი თირკმელების ან ღვიძლის ქრონიკული უკმარისობის შორსწასულ სტადიებზე და შაქრიანი დიაბეტის გამო აღმოცენებული კეტოაციდოზის დროს. უკანასკნელ შემთხვევაში სუნთქვა ღრმა და ხმაურიანია. მას კუსმაულის დიდ სუნთქვას უწოდებენ. კუსმაულის დიდი სუნთქვა განსაკუთრებით ღრმაა, ამ დროს სუნთქვითი მოძრაობები დიდი ამპლიტუდისაა.

- შესაძლოა თუ არა, ქოშინი ნერვული სისტემის დაავადებებთან იყოს დაკავშირებული?

- ქოშინი შეიძლება გამოიწვიოს როგორც ცენტრალური ნერვული სისტემის ორგანულმა დაავადებებმა, ასევე პანიკურმა შეტევებმა, ისტერიულმა ნევროზმა. მსგავს შემთხვევებში საუბრობენ ცენტრალური ტიპის ქოშინის შესახებ. ცენტრალური ტიპის ქოშინისას დარღვეულია სუნთქვის ქერქული რეგულაცია ან დაზიანებულია თავად სუნთქვის ცენტრი. ასეთი ქოშინის მაგალითია ქოშინი თავის ტვინში სისხლჩაქცევის დროს. კლინიკური თვალსაზრისით საყურადღებოა ისტერიული ნევროზისას განვითარებული ქოშინი. ამ დროს ვითარდება სუნთქვის მკვეთრი აჩქარება. ის ზედაპირულია, წუთში 50-70-საც კი შეიძლება აღწევდეს. ამ შემთხვევებში მედიკოსები აღნიშნავენ, რომ სუნთქვა მეძებარი ძაღლის სუნთქვას ჰგავს. ისტერიასთან დაკავშირებული ქოშინისას პაციენტის გასინჯვა ვერ ავლენს ქოშინის გამომწვევი რომელიმე დაავადების სიმპტომს, ნორმალურია ოქსიჰემომეტრიის შედეგები. ყურადღებას იპყრობს ის გარემოება, რომ ქოშინს ხშირად თან ახლავს პარესთეზია (დაბუჟების, ჭიანჭველების ცოცვის შეგრძნება) კიდურებში, მთელ სხეულში. ისტერიული ნევროზის შემთხვევებში ეფექტურია, თუ მოვახერხებთ პაციენტს მცირე დროით შევაჩერებინოთ სუნთქვა, შემდეგ კი ვურჩიოთ, ღრმად და ნელა ისუნთქოს. სუნთქვის ცენტრის დათრგუნვა შესაძლოა გამოწვეული იყოს ტოქსიკური ნივთიერებების ზემოქმედებითაც. აღნიშნულის ხშირი მიზეზი საძილე საშუალებებით ან ნარკოტიკებით ინტოქსიკაციაა. ასეთი ინტოქსიკაციისას სუნთქვის დათრგუნვა ვლინდება სუნთქვის სიღრმისა და სიხშირის დაქვეითებით, სუნთქვის რიტმის დარღვევით. ქოშინის გამომწვევ ნევროლოგიურ დაავადებათა შორის უნდა დავასახელოთ აგრეთვე პოლიომიელიტი და მიასთენია. პოლიომიელიტის დროს ქოშინი დაკავშირებულია სასუნთქი კუნთების დამბლასთან ან ბულბარული ბირთვების დაზიანებასთან, ხოლო მიასთენიისას - ჩონჩხის კუნთების დამბლასთან. ამ დაავადებების დიაგნოსტიკა და მკურნალობა ნევროლოგების მიერ ტარდება.

- რას უკავშირდება სუნთქვის გახშირება ან გაიშვიათება?

- სუნთქვის გახშირება ანუ ტაქიპნოე შესაძლოა აღმოცენდეს სასუნთქი ან სისხლის მიმოქცევის სისტემის დაავადებების დროს, მკვეთრი ანემიისას, ცხელების – სხეულის მაღალი ტემპერატურისას, ძლიერი ტკივილის დროს, ვინაიდან ტკივილის გამო ღრმა ჩასუნთქვა შეუძლებელია და პაციენტი იძულებულია, ზერელედ ისუნთქოს. ბრადიპნოე ანუ გაიშვიათებული სუნთქვა კი დაკავშირებულია სხვადასხვა ინტოქსიკაციასთან ან ქალასშიდა წნევის მომატებასთან. ინტოქსიკაცია შესაძლოა გამოწვეული იყოს სხვადასხვა მომწამვლელი ნივთიერების, მათ შორის ჭარბი დოზით მიღებული მედიკამენტების, ღვიძლის, თირკმლის მძიმე დაავადებებისას ან დიაბეტური კომის დროს ორგანიზმში დაგროვილი ტოქსიკური ნივთიერებების ზემოქმედებით.

- ჩვენი მკითხველებისთვის ცნობილია, რომ რიგი მძიმე მდგომარეობის დროს და ავადმყოფობის ტერმინალურ სტადიაზე სუნთქვა ირღვევა. რომელ პათოლოგიებთან არის დაკავშირებული აღნიშნული გარემოება და სუნთქვის დარღვევის რომელ სახეებს გამოყოფდით?

- თავის ტვინის მძიმე დაავადებების (მაგალითად, თავის ტვინის გარსების ანთების – მენინგიტის) დროს შეიძლება აღმოცენდეს ეგრეთ წოდებული ბიოტის სუნთქვა. ის სასუნთქი ცენტრის აგზნებადობის დაქვეითების შედეგია. ბიოტის სუნთქვისას ცვალებადია სუნთქვის სიღრმე (ამპლიტუდა), სიხშირე, აღინიშნება სუნთქვის შეჩერების ანუ აპნოეს სხვადასხვა ხანგრძლივობის პერიოდები. სუნთქვის რიტმის დარღვევის თვალსაზრისით უნდა გამოვყოთ ჩეინ-სტოქსის სუნთქვა, რომლის დროსაც სუნთქვითი მოძრაობების ამპლიტუდა თანდათან მატულობს, აღწევს მაქსიმუმს, შემდეგ თანდათან კლებულობს მინიმუმამდე, რასაც მოსდევს რამდენიმეწამიანი პაუზა. ჩეინ-სტოქსის სუნთქვაც სასუნთქი ცენტრის აგზნებადობის დაქვეითების შედეგია. აღსანიშნავია, რომ მსგავსი სუნთქვა მცირედაა გამოხატული ჯანმრთელი ადამიანის ძილის დროს. პათოლოგიის შემთხვევაში კი სუნთქვის ამპლიტუდის აღწერილი ცვლილებები მკვეთრია და სერიოზული, ზოგჯერ საკმაოდ მძიმე დაავადების ნიშანია. ის შეიძლება აღმოცენდეს გულის უკმარისობის ტერმინალურ სტადიაში, თავის ტვინის დაავადებებისა და ინტოქსიკაციების დროს. ამავე პათოლოგიების შემთხვევაში უმძიმესი ნიშანია გროკოს სუნთქვის აღმოცენება. ამ დროს სასუნთქი კუნთები სინქრონულად აღარ მუშაობს, რის შედეგადაც დიაფრაგმა ჩასუნთქვას ახდენს, ხოლო ნეკნთაშუა კუნთები ამოსუნთქვას. თუ პაციენტს დავაკვირდებით სუნთქვისას, დავინახავთ, რომ გულმკერდის ქვედა ნაწილი ფართოვდება, ზედა კი ჩაიდრიკება და პირიქით. გროკოს სუნთქვის აღმოცენების საფუძველია სუნთქვის კოორდინაციის ცენტრალური აპარატის ფუნქციის მოშლა.

- რას ურჩევდით მათ, ვისაც ქოშინი აწუხებს?

- ასეთი ადამიანები აუცილებლად უნდა იცნობდნენ იმ სიმპტომებს, რომელთა არსებობაც განსაკუთრებულ ყურადღებას მოითხოვს. მათ შორის აღსანიშნავია:

. ქოშინი მოსვენებულ მდგომარეობაში ან უმნიშვნელო ფიზიკური დატვირთვისას;

. ქოშინთან ერთად ცნობიერების დარღვევა;

. სუნთქვისას კისრისა და მხრის კუნთების დაძაბვა;

. ქოშინთან ერთად ტკივილი გულმკერდში;

. ხიხინი, სუნთქვისას სტვენის ხმა;

. წონის დაკლება;

. ღამით ოფლიანობა;

. ქვემო კიდურების შეშუპება;

. ქოშინის გამო ძილის დარღვევა, ძილი შესაძლებელია მხოლოდ ნახევრად მჯდომარე მდგომარეობაში;

. ქოშინთან ერთად აღინიშნება მაღალი ტემპერატურა, შემცივნება, ხველა;

. ფიზიკური დატვირთვისას ქოშინს ერთვის ტკივილი გულმკერდში და მშრალი ხველა.

დაუყოვნებლივ მიმართეთ სასწრაფო დახმარებას ან სამედიცინო დაწესებულებას, თუ:

. უეცრად აღმოცენდა ძლიერი შეტევითი ქოშინი, რაც რამდენიმე წამში არ მოგეხსნათ;

. უეცრად აღმოცენდა ქოშინი, რომელსაც ერთვის გულმკერდში ტკივილის შებოჭვის შეგრძნება და ეს სიმპტომები 5 წუთზე მეტხანს გაგრძელდა.

ქრონიკული ქოშინის შემთხვევაში შეგიძლიათ გაიუმჯობესოთ მდგომარეობა და თავიდან აიცილოთ შეგრძნებების გაუარესება, თუ:

. შეწყვეტთ თამბაქოს წევას – ამ ღონისძიებით მნიშვნელოვნად გაიუმჯობესებთ მდგომარეობას გულ-სისხლძარღვთა და სასუნთქი სისტემების დაავადებების დროს, შეამცირებთ სიმსივნის რისკს იმ შემთხვევაშიც კი, თუ წლების განმავლობაში მწეველი ბრძანდებით.

. მუდმივად ითანამშრომლებთ ექიმთან, მისი მეთვალყურეობით დაიწყებთ რეგულარულ ფიზიკურ ვარჯიშს – ეს დაგეხმარებათ შეინარჩუნოთ ნორმალური წონა და გულ-სისხლძარღვთა სისტემის ჯანმრთელობა.

. შეძლებისდაგვარად თავიდან აიცილებთ ალერგენებისა და მტვრის ზემოქმედებას.