თინათინ გოცაძე

ყოველთვის, როცა მზეზე გავდივართ, ვექვემდებარებით ულტრაიისფერ გამოსხივებას, რომლის მავნე ზემოქმედება ხშირად არ არის სათანადოდ შეფასებული და ბევრი ადამიანი უყურადღებოდ ატარებს დროს აქტიურ მზეზე, იმის გაცნობიერების გარეშე, რომ ამან შეიძლება გამოიწვიოს საშინელი შედეგები.

მზის შუქი (ულტრაიისფერი გამოსხივება)

ულტრაიისფერი გამოსხივება არის მზის ბუნებრივი სინათლის სპექტრის ნაწილი. ის ყოველთვის შედის მზის სინათლის (შუქის) შემადგენლობაში, მზის ნათურებსა და ხელოვნური გარუჯვის მოწყობილობებში.

ულტრაიისფერმა გამოსხივებამ შეიძლება დააზიანოს კანი, გამოიწვიოს ნაადრევი დაბერება და გაზარდოს კანის ავთვისებიანი სიმსივნეების, განსაკუთრებით მელანომის განვითარების რისკი. აღნიშნული პათოლოგიების განვითარების რისკი განსაკუთრებით მაღალია მზისგან დამწვრობის ფონზე.

ასაკის მიუხედავად, ადამიანებმა უნდა შეზღუდონ აქტიურ მზეზე ყოფნის (დაყოვნების) დრო და მოერიდონ ულტრაიისფერი გამოსხივების სხვა წყაროებს, განსაკუთრებით სოლარიუმებს. მზის ყველაზე აქტიური გამოსხივება შეინიშნება 10:00-დან 16:00 საათამდე.

თუ მზეზე ყოფნა „არახელსაყრელ საათებში“ გარდაუვალია, რეკომენდებულია გრძელსახელოებიანი ტანსაცმლის, ქუდისა და ულტრაიისფერი სხივების მშთანთქავი ლინზებიანი მზის სათვალების გამოყენება. შეიძლება სასარგებლო იყოს მზისგან დამცავი კრემიც მზისგან დამცავი ფაქტორით (Sun Protection Factor [SPF]) ≥15. მნიშვნელოვანია, გვახსოვდეს, რომ ულტრაიისფერი სხივები აირეკლება ქვიშის, წყლის, თოვლისა და ყინულისგან, ასევე თავისუფლად გადის საქარე ფარებსა და მინაში.

* * *

ულტრაიისფერი გამოსხივება არის თვალისთვის უხილავი სინათლის ტალღების ელექტრომაგნიტური გამოსხივება 400 ნანომეტრზე ნაკლებ (ნმ) დიაპაზონში. ზომიერად, ულტრაიისფერი სხივები უვნებელია, სასარგებლოც კია. მაგრამ ინტენსიური და ხანგრძლივი ზემოქმედებისას ისინი იწვევენ თვალის დაავადებებს.

ულტრაიისფერი სხივების სახეები

ულტრაიისფერი შუქი 100-400 ნმ დიაპაზონშია. მისი დანახვა და შეგრძნება შეუძლებელია, მაგრამ თვალებზე მისი გავლენა შესამჩნევია.

არსებობს 3 სახის ულტრაიისფერი სხივი:

• ულტრაიისფერი A (UVA) – რბილი მოქმედების გრძელტალღოვანი გამოსხივება 315-400 ნმ დიაპაზონში;
• ულტრაიისფერი B (UVB) – საშუალოტალღოვანი გამოსხივება 280-315 ნმ დიაპაზონში. ინტენსიური გამოსხივებისას, U UVB B სხივები იწვევს კონიუნქტივიტსა და რქოვანას დამწვრობას;
• ულტრაიისფერი C (UVC) – მოკლეტალღოვანი გამოსხივება 100-280 ნმ დიაპაზონში. ყველაზე საშიში გამოსხივება, რომელსაც შეუძლია ზიანი მიაყენოს ადამიანის თვალებს.

ამრიგად, რაც უფრო მოკლეა ულტრაიისფერი ტალღის სიგრძე, მით უფრო საშიშია ის თვალებისთვის.

საშიში UVB და UVC სხივების უმეტესობას შთანთქავს ოზონი, ჟანგბადი და ნახშირორჟანგი. თუმცა, არის „ოზონის ხვრელები“, რომლებშიც ისინი გადიან. მთაში შესაძლებელია UVC სხივების ნაწილობრივი ზემოქმედება. ამიტომ, ასეთ ადგილას ულტრაიისფერი სხივებისაგან დამცავი სათვალის გარეშე ყოფნა არ შეიძლება.

ულტრაიისფერი გამოსხივების წყაროები

მზე ულტრაიისფერი გამოსხივების ბუნებრივი წყაროა. მისი ზემოქმედების ინტენსივობა განსხვავებულია სხვადასხვა გეოგრაფიულ ადგილას. სამხრეთ რეგიონებში ადამიანის სხეული უფრო მეტ დასხივებას იღებს, ვიდრე ჩრდილოეთის კლიმატურ პირობებში.

ულტრაიისფერი გამოსხივების ხელოვნური წყარო ბევრია. მაგალითად, ადამიანი გრძნობს ულტრაიისფერ გამოსხივებას სხვადასხვა ნათურიდან:

• ლუმინესცენტულიდან, რომელიც გამოიყენება სამკურნალოდ;
• ბაქტერიციდულიდან, რომელიც ჰაერის სადეზინფექციოდ გამოიყენება;
• ფოტოსინთეზურიდან, რომელიც გამოიყენება მცენარეების გასაშენებლად.
• დიოდური ნათურებიდან, რომლებიც გამოიყენება კოსმეტიკური პროცედურებისთვის.

სწორად გამოყენებისას ულტრაიისფერი ნათურები არ არის საზიანო თვალებისთვის.

შედუღების პროცესში წარმოიქმნება საშიში, მყარი UVC გამოსხივება, ამიტომაც საჭიროა სპეციალური სათვალის გამოყენება თვალების დასაცავად.

ზოგიერთი საყოფაცხოვრებო ტექნიკის სინათლე უტოლდება ულტრაიისფერს:

• ტელევიზორების;
• ციფრული კამერების;
• კომპიუტერებისა და ლეპტოპების;
• მობილური მოწყობილობების.

მათი დიზაინი მოიცავს ჩაშენებულ LED განათებებს, რომლებიც ასხივებენ ლურჯ შუქს დაახლოებით 380-500 ნანომეტრის დიაპაზონში. ლურჯი-იისფერი სპექტრი არანაკლებ საშიშია: ხანგრძლივი ზემოქმედებით, ხდება ბადურის თანდათანობითი დაზიანება. დროთა განმავლობაში, ადამიანს მხედველობა უუარესდება. ამიტომ, კომპიუტერთან რეგულარულად მომუშავეებმა აუცილებლად ყოველწლიურად უნდა შეიმოწმონ თვალები.

ულტრაიისფერი გამოსხივების ინტენსივობა

ადამიანზე ულტრაიისფერი სხივების ზემოქმედება ყოველთვის ერთნაირი არ არის. რადიაციის ინტენსივობაზე გავლენას ახდენს სხვადასხვა ფაქტორი:

• სეზონი – ზაფხულის დღეებში ულტრაიისფერი გამოსხივების ზემოქმედება მაქსიმალურია, ზამთარში – მინიმალური;
• გეოგრაფიული გრძედი – ულტრაიისფერი სხივების ყველაზე მაღალი ზემოქმედება შეინიშნება ეკვატორთან უფრო ახლოს მდებარე ადგილებში;
• ღრუბლები და ნისლი – უღრუბლო და ნისლიან ამინდში ულტრაიისფერი გამოსხივება მაქსიმალურია;
• სიმაღლე ზღვის დონიდან- მაღალ მთებში ატმოსფეროს ფენა უფრო თხელია, ამიტომ საშუალო და მოკლეტალღოვანი გამოსხივების ზემოქმედების ალბათობა გაცილებით მაღალია, ვიდრე ზღვის დონიდან დაბლა მდებარე ადგილებში;
• ამრეკლავი ზედაპირები – ულტრაიისფერი სხივების ყველაზე ძლიერი არეკვლა ხდება თოვლისა და წყლისგან, ოდნავ ნაკლებად ქვიშისგან და მინიმალურად ბალახისა და ნიადაგისგან.

ულტრაიისფერი გამოსხივების ზემოქმედების ინტენსივობა დამოკიდებულია მზის პოზიციაზე. ის იცვლება დღის განმავლობაში, ამიტომ სხივები სხვადასხვა კუთხით ეცემა თვალებს:

• დღის მეორე ნახევარში მზე ანათებს თვალებს 45° კუთხით – ისინი დაჩრდილულია და ყველაზე მეტად დაცულია ულტრაიისფერი სხივებისგან;
• დილით ადრე და საღამოს სინათლე ეცემა 35°-ის კუთხით – ნაწილობრივ ეცემა თვალებს;
• შუადღისას მზის სხივები თვალებში ანათებს 40°-ის კუთხით – ისინი სრულად განათებული არიან და არ არიან დაცული ულტრაიისფერი გამოსხივებისგან.

და მიუხედავად იმისა, რომ დღის მეორე ნახევარში ადამიანის თვალები ნაკლებად ექვემდებარება მზის პირდაპირ სხივებს, სინათლე აირეკლება შუშის ვიტრინებიდან, მანქანის მინებიდან და სხვა მბზინავი საგნებიდან. თვალებს მზისა და ანარეკლისგან მხოლოდ სათვალე დაიცავს.

ულტრაიისფერი გამოსხივების მავნებლობა თვალებისთვის

ინტენსიურმა ულტრაიისფერმა სხივებმა შეიძლება დააზიანოს კონიუნქტივა, რქოვანა, ბადურა და ბროლი.

თვალის სტრუქტურების დაზიანებისას წარმოიქმნება სხვადასხვა დაავადება:

• ფოტოკერატიტი;
• კატარაქტა;
• კერატოპათია;
• ბადურის ასაკთან დაკავშირებული მაკულარული დეგენერაცია;
• პტერიგიუმი;
• ახალწამონაქმნები და სიმსივნეები.

ფოტოკერატიტი (რქოვანას დამწვრობა) ყველაზე ხშირად ვითარდება ულტრაიისფერი გამოსხივების ზემოქმედების შედეგად. დაავადების სიმპტომები ვლინდება რამდენიმე საათში, ნაკლებად ხშირად 1-2 დღის შემდეგ. ჩვეულებრივ, ადამიანი დამწვრობას იღებს სანაპიროზე, მთაში დასვენების ან ღია, მზიან სივრცეში ხანგრძლივი მუშაობისას. ასეთ პირობებში აუცილებელია მზის სათვალე ულტრაიისფერი ფილტრით.

ულტრაიისფერი გამოსხივების სარგებელი თვალებისთვის

მცირე რაოდენობით ულტრაიისფერი სხივები აუცილებელია თვალის ჯანმრთელობისთვის. ულტრაიისფერი გამოსხივების გავლენით სტიმულირდება მეტაბოლური პროცესები და სისხლის მიმოქცევა, იზრდება იმუნიტეტი და უმჯობესდება წამწამოვანი კუნთების ფუნქციობა. ორგანიზმი გამოიმუშავებს D ვიტამინს, რომელიც სასარგებლოა კუნთოვანი ქსოვილისთვის.

* * *

ულტრაიისფერი გამოსხივება არის ელექტრომაგნიტური გამოსხივება, რომელიც იკავებს სპექტრულ ზონას ხილულ შუქსა და რენტგენის სხივებს შორის, ანუ 400-დან 10 ნმ-მდე დიაპაზონში. ულტრაიისფერი გამოსხივება იყოფა ახლო (400-200 ნმ) და შორ, ანუ ვაკუუმურ (200-10 ნმ) გამოსხივებად. ვაკუუმურს მას უწოდებენ იმიტომ, რომ ამ დიაპაზონის გამოსხივება ძლიერად შეიწოვება (შთაინთქმება) ჰაერით და მისი შესწავლა შესაძლებელია მხოლოდ ვაკუუმში.

ახლო ულტრაიისფერი გამოსხივების მძლავრ ნაკადს ასხივებს მზე. ატმოსფეროში გავლისას ის ნაწილობრივ შთაინთქმება ჰაერით, მაგრამ შთანთქმის უმეტესი ნაწილი ოზონის თხელ შრეზე მოდის. მეცნიერთა თეორიით, სიცოცხლე დედამიწაზე გაჩნდა მხოლოდ მაშინ, როდესაც ოზონის ფარმა დაიწყო მისი დაცვა მაღალი კონცენტრაციის მავნე ულტრაიისფერი გამოსხივების გადაჭარბებული შეღწევისგან.

დიდი რაოდენობით მკვლელი, ულტრაიისფერი შუქი საჭიროა ზომიერი რაოდენობით. ის ასტიმულირებს D ვიტამინის წარმოქმნას და აუმჯობესებს ორგანიზმში ყველა მეტაბოლურ პროცესს. ფართოდ გამოიყენება მედიცინაში როგორც თერაპიის, ისე დიაგნოსტიკისთვის და შეუცვლელია კოსმეტოლოგიაც.

ულტრაიისფერი გამოსხივება 1801 წელს გერმანელმა ფიზიკოსმა იოჰან ვილჰელმ რიტერმა აღმოაჩინა. მან აღმოაჩინა, რომ ვერცხლის ქლორიდი, რომელიც იშლება სინათლის ზემოქმედებით, უფრო სწრაფად იშლება იისფერი სპექტრის გარეთ უხილავი გამოსხივების ზემოქმედების შედეგად. ამის შემდეგ, დიდი ხნის განმავლობაში, მეცნიერები შუქს სამ კომპონენტად ყოფდნენ, ანიჭებდნენ რა მათ რამდენიმე ქიმიურ ელფერს. ინფრაწითელ კომპონენტს ისინი უწოდებდნენ ჟანგვით ანუ თერმულს, ხილულ კომპონენტს – გამანათებელს, ხოლო ულტრაიისფერს – აღმდგენს. მხოლოდ 1842 წელს გაჩნდა იდეა ამ სამი კომპონენტის ერთიანობის შესახებ.