აღმოჩენები, რომლებმაც მედიცინა შეცვალა
მიკროსკოპი
თანამედროვე მედიცინა წარმოუდგენელია მიკრობიოლოგიის, ბაქტერიოლოგიისა და იმუნოლოგიის სადიაგნოზო ტესტების გარეშე. მეცნიერების ამ, ფაქტობრივად, ყველაზე ინფორმაციული დარგების განვითარებას კი საფუძველი 18 წლის ანტონ ვან ლევენჰუკმა ჩაუყარა. ყველაფრის თავიდათავი კი სინათლის მიკროსკოპი გახლდათ - ოპტიკური სამედიცინო ხელსაწყო, რომლის უნიკალური თვისებაა, 1500-ჯერ გაადიდოს საგანი, რაც ადამიანის თვალისთვის პრაქტიკულად უხილავი ობიექტების დანახვის საშუალებას იძლევა. ეს მოწყობილობა, რომლის აგებულება და მუშაობის პრინციპი დღეს მოსწავლემაც კი იცის, XVII საუკუნის მეორე ნახევრის ერთ-ერთი უდიდესი სამედიცინო აღმოჩენა გახლავთ. ანტონის გატაცება ლინზებით გართობა იყო. ერთ დღეს იგი ერთმანეთში ჩასმული რამდენიმე ლინზით ქალაქის არხიდან აღებული წყლის წვეთს ათვალიერებდა. ლინზების ქვეშ მან ათასობით ცოცხალი არსება შეამჩნია, რომლებიც წყალში უწესრიგოდ მოძრაობდნენ და ელვის სისწრაფით მრავლდებოდნენ. იმაში დასარწმუნებლად, რომ ეს ყველაფერი არ მოსჩვენებია, ლევენჰუკმა წვიმის წვეთის გამოკვლევა სცადა. ამისთვის საგანგებოდ მოემზადა, საგულდაგულოდ შეამოწმა ლინზები, ყველაზე ოპტიმალური თანამიმდევრობით დააწყო და წვიმას დაელოდა. წვიმის წვეთში მან მიკროორგანიზმები ვერ იპოვა, მაგრამ შემდეგ მრავალჯერ აღმოაჩინა ისინი დამდგარ წყალში. თავის სიცოცხლეში ლევენჰუკმა ოთხი მიკროსკოპი შექმნა, რომელთა მაგალითზეც შემდგომ უამრავი ხელსაწყო დამზადდა და მთელ მსოფლიოში გავრცელდა. მოგვიანებით მეცნიერებმა სინათლის მიკროსკოპის ანალოგიით ელექტრონულის კონსტრუირება მოახერხეს, რომელიც საგნებს უკვე ასეულობით ათასჯერ ადიდებს.
ვაქცინაცია
ინფექციური დაავადებების საწინააღმდეგო ვაქცინები მედიცინის იმ მიღწევათაგანია, რომლებმაც მილიონობით ადამიანი გადაარჩინა. ტუბერკულოზის საწინააღმდეგო ვაქცინა, BჩG, ალბერ კალმეტმა თავის თანამოაზრე გერენთან ერთად 13-წლიანი ექსპერიმენტის შედეგად მიიღო. ცოფის საწინააღმდეგო ვაქცინა მე-19 საუკუნეში შექმნა ცნობილმა ფრანგმა მიკრობიოლოგმა ლუი პასტერმა. დიფტერიაც მე-19 საუკუნის ბოლოს მოათვინიერეს, რაც ფრედერიკ ლოფრერის, ემილ რუსა და ემილ ბერგმანის დამსახურებაა. პოლიომიელიტის საწინააღმდეგო ვაქცინა 1955 წლის გაზაფხულზე შექმნა ამერიკელმა მეცნიერმა ჯონას სოლკმა. ამაში უდიდესი წვლილი მიუძღვის მეორე ამერიკელ მეცნიერს ანდერსს, რომელმაც დაავადების გამომწვევი აღმოაჩინა და მისი კულტივირება შეძლო. დღეს ინფექციური დაავადებების საწინააღმდეგო 30-მდე ვაქცინა არსებობს, რომელთა წყალობით საშიში ინფექციები ვეღარაფერს აკლებს კაცობრიობას.
საინექციო შპრიცი
ზოგს მიაჩნია, რომ თანამედროვე სამედიცინო შპრიცის წინამორბედი ჰიპოკრატემ გამოიგონა, თუმცა პირველი ინექციები ჯერ კიდევ ძველ ჩინეთში კეთდებოდა, სადაც კანში სამკურნალო ნივთიერების შესაყვანად გამხმარი ლერწმის წვრილ ღეროებს იყენებდნენ. პირველყოფილი შპრიცი 1648 წელს ფრანგმა ფიზიკოსმა ბლეზ პასკალმა შექმნა. ეს გახლდათ წნეხისა და ნემსისგან შემდგარი კონსტრუქცია, რომელსაც მაშინ არავინ მიაქცია ყურადღება. ნამდვილი შპრიცი 1853 წელს შეიქმნა. ინექციებისთვის ხელსაყრელი მოწყობილობა ერთდროულად, თუმცა ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად გამოიგონა ორმა ადამიანმა: შოტლანდიელმა ვუდმა და ფრანგმა გაბრიელ პრავაზმა. გერმანელებმა კი მოწყობილობას “სპრიტზე” დაარქვეს, რაც მათ ენაზე შეშხაპუნებას ნიშნავს. ეს კონსტრუქცია სამედიცინო მანიპულაციათა განხორციელების თვალსაზრისით ნამდვილი აღმოჩენა გახლდათ. მისი წყალობით ორგანიზმში ისეთი ნივთიერებების შეყვანა გახდა შესაძლებელი, რომლებზეც მანამდე ოცნებაც კი არ შეიძლებოდა. ამ გზით მედიკამენტი სწრაფად ხვდებოდა სისხლში, შესაბამისად, სწრაფად ახდენდა სამკურნალო ეფექტს და ავადმყოფიც უფრო მალე იკურნებოდა. 1856 წელს ჩვეულებრივი მინის შპრიცები ერთჯერადებით შეიცვალა, რამაც საგრძნობლად შეამცირა სისხლისმიერი გზით გადამდები ინფექციების გავრცელება.
ანტიბიოტიკები
ანტიბიოტიკების შექმნას კაცობრიობა შოტლანდიელ ექიმს ალექსანდრ ფლემინგს უმადლის. ყველაფერი მე-20 საუკუნის 30-იან წლებში სენტ-მერის საავადმყოფოს ბაქტერიოლოგიურ განყოფილებაში დაიწყო, სადაც ახალგაზრდა ექსპერიმენტატორი პეტრის ფინჯნებში გამოზრდილ სხვადასხვა დაავადების გამომწვევთა ზრდა-განვითარებასა და თვისებებს სწავლობდა. ერთ დილას მან შეამჩნია, რომ ერთ-ერთ ფინჯანზე, რომელშიც აგარ-აგარზე გამოზრდილი სტაფილოკოკების კულტურას ინახავდა, რაღაც მომხდარიყო, სტაფილოკოკების კოლონიები სადღაც გამქრალიყო და მათი ადგილი მომწვანო-მოშავო ფერის მასას დაეკავებინა. მოგვიანებით ამ მასამ, ცალ-ცალკე გამოცდისას, გაანადგურა ყველა მიკროორგანიზმი, რომელიც კი მეცნიერის ლაბორატორიაში მოიპოვებოდა, განურჩევლად ზომისა და პათოგენურობისა. ფლემინგი თავიდანვე მიხვდა, რომ ეს ორგანიზმი ობის სოკო იყო, კონკრეტული სახეობის დადგენაში კი მას ამერიკელი მიკრობიოლოგი ტომი დაეხმარა - უნივერსალური მკვლელი პენიცილინუმი აღმოჩნდა. ამის კვალობაზე, ნივთიერებას, რომელიც მუსრს ავლებდა მიკროორგანიზმებს, პენიცილინი ეწოდა. ეს გახლდათ პირველი ანტიბიოტიკი, რომელმაც მალე, II მსოფლიოს ომის დროს, ათასობით სასიკვდილოდ განწირული ჯარისკაცი გადაარჩინა. ანტიბიოტიკების აღმოჩენისთვის მეცნიერს 1945 წელს ნობელის პრემია მიენიჭა.
რენტგენოგრაფია
მეცნიერული მიღწევებით მდიდარი აღმოჩნდა XIX საუკუნის მიწურულიც. აქ, უპირველეს ყოვლისა, მიუნხენელი პროფესორის ვილჰელმ კონრად რენტგენის მიერ X სხივების აღმოჩენა უნდა დავასახელოთ. უცნობი სხივები მეცნიერმა 1896 წლის იანვარში აღმოაჩინა და უბრალოდ “უცნობი სხივები” უწოდა, თუმცა ჩვენში მათ უფრო რენტგენის სხივებად იცნობენ. მათი აღმოჩენიდან რამდენიმე თვეში ჩაზნექილი კათოდისა და პლატინის ანოდისგან რენტგენმა X გამოსხივების მუდმივი წყარო შექმნა. ეს გახლდათ მილი, რომელშიც ელექტრული დენის გატარებისას X სხივების ინტენსიური ნაკადი წარმოიქმნებოდა. რენტგენის მილის კონსტრუქცია იმდენად ზუსტი აღმოჩნდა, დღემდე მასში თითქმის არაფერი შეუცვლიათ, თანამედროვე რენტგენის აპარატებში X სხივების მუდმივი წყარო პირველყოფილი მოწყობილობის ანალოგიურია. რენტგენის პორტატიული აპარატების შექმნის შემდეგ ელვის სისწრაფით გაიზარდა იმ ექიმების რიცხვი, რომლებიც დიაგნოსტირებისთვის X სხივებს იყენებდნენ. სხივების აღმოჩენიდან ექვსი წლის შემდეგ ფიზიკაში გაწეული უდიდესი ღვაწლისთვის რენტგენს ნობელის პრემია მიანიჭეს და მედიცინის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი დარგის, რენტგენოლოგიის, ფუძემდებლად აღიარეს.
სისხლის ჯგუფები და ჰემოტრანსფუზია
1930 წელს ნობელის პრემიის ლაურეატი კარლ ლანდშტაინერი სულ 32 წლის იყო, როდესაც სისხლის ჯგუფების აღმოჩენის გამო უდიდესი იმუნოლოგების გვერდით მოიხსენიეს. ლანდშტაინერმა ადამიანის ერითროციტებში ორი ტიპის ანტიგენს მიაგნო და დაადგინა, რომ სისხლში ორივე ერთად არ მოიპოვება - ან ერთია, ან მეორე, ანდა არც ერთი. მანვე აღმოაჩინა ანტისხეულებიც, რომლებიც შესაბამისი ტიპის ანტიგენების შეწებებას იწვევდა. ამასობაში დაიწყო პირველი მსოფლიო ომი და მწვავედ დადგა სისხლის გადასხმის პრობლემა. ექიმებმა ლანდშტაინერის დაკვირვება გამოიყენეს და ისეთი სისხლის შერჩევა დაიწყეს, რომლის ერითროციტები არ შეწებდებოდა მიმღები პაციენტის სისხლში. ამ პრინციპით შერჩეული დონორ-რეციპიენტის კომბინაცია ყოველთვის ამართლებდა და სისხლის გადასხმა ყოველგვარი გართულების გარეშე მიმდინარეობდა, თავს აღარ იჩენდა შრატისმიერი დაავადება მისი მომაკვდინებელი შედეგებით. ამჟამად სისხლის გადასხმის მანიპულაცია ფართოდ არის დანერგილი. მას უფრო და უფრო ხშირად მიმართავენ რთული ქირურგიული ოპერაციების დროს და ყველა იმ შემთხვევაში, სადაც სისხლის ან მისი ცალკეული კომპონენტების დანაკლისის შევსებაა საჭირო, რაც ზოგჯერ ადამიანის გადარჩენის ერთადერთ გზას წარმოადგენს.
ენდოსკოპიური დიაგნოსტიკა
წარმოუდგენელია თანამედროვე დიაგნოსტიკა ენდოსკოპის გარეშე. გაგიკვირდებათ და პირველი აპარატი ჯერ კიდევ მე-18 საუკუნის მიწურულს შეიქმნა. ეს მოწყობილობა საკმაოდ ტლანქი გახლდათ, თუმცა ექიმებს მაინც უმნიშვნელოვანეს ინფორმაციას აწვდიდა. სურვილი, შეეხედა ადამიანის ღრუ ორგანოებში და დაენახა, რა ხდებოდა იქ, ახალგაზრდა ექიმ ფილიპ ბოზინს ახალგაზრდობისას გაუჩნდა. სწორედ მან ააგო 1705 წელს მოწყობილობა, რომლითაც სწორი ნაწლავისა და საშვილოსნოს ღრუს დათვალიერება შეიძლებოდა. მოგვიანებით, 1853 წელს, ფრანგმა ქირურგმა ანტუან ჟან დეზორმექსმა საგრძნობლად დახვეწა ბოზინის აპარატი, გასანათებლად სანთლის ნაცვლად სპირტიანი ლამპარი გამოიყენა და პაციენტის ორგანიზმის დათვალიერებაც შეძლო. დღეს ენდოსკოპს ყველაზე მეტად საჭმლის მომნელებელი ტრაქტის დასათვალიერებლად იყენებენ. პირველი გასტროსკოპი 1868 წელს კუსმაულმა შექმნა. იგი კუჭში მოქნილი გამტარი ობტურატორით შედიოდა, რომელშიც ლითონის მილი იყო მოთავსებული. ენდოსკოპიის ისტორიაში მეტად მნიშვნელოვან მოვლენად იქცა ცნობილი ედისონის ნათურა, რომელმაც სპეციალისტებს მინიატურული ელექტრონული ნათურების საშუალებით ორგანოთა გაცილებით ხარისხიანად დათვალიერების საშუალება მისცა. ამის შემდეგ საკმაოდ სწრაფად განვითარდა სამკურნალო ენდოსკოპია და ულტრასონოგრაფიაც, დიაგნოსტიკური მედიცინის ერთ-ერთ უდიდეს მიღწევად კი დღეს კომპიუტერული ტომოგრაფია მიიჩნევა.
დიალიზი
სისხლის გაწმენდის და ამ გზით დაავადების დამარცხების იდეა სამყაროსავით ძველია. ადამიანის სხეული სითხეებს რომ შეიცავდა, ჩვენმა უძველესმა წინაპრებმაც კი იცოდნენ. მოგვიანებით წყალი ყველაფრის საწყისად აღიარეს და ყოველგვარ დაავადებას სხეულის “წვენის” დაბინძურებას უკავშირებდნენ. სწორედ ამ თეორიის საფუძველზე გაჩნდა იდეა, ავადმყოფობას სხეულში არსებული სითხეების გაწმენდით შებრძოლებოდნენ. შარდსასქესო სისტემის ცენტრი რომ თირკმელი იყო, ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 300 წლით ადრე გახლდათ ცნობილი, მაგრამ იმის დადგენას, როგორ უნდა გაეწმინდათ თირკმლის დაზიანების გამო დაბინძურებული სისხლი, საკმაოდ დიდი ხანი დასჭირდა. ამ მეთოდის შემუშავებას შოტლანდიელ თომას გრემს უნდა ვუმადლოდეთ. პროფესიით ქიმიკოსმა გრემმა მთელი ცხოვრება ადამიანის სისხლში აირთა დიფუზიისა და მათი აბსორბციის შესწავლას მიუძღვნა. 1861 წლისთვის თომასმა აღმოაჩინა კოლოიდები და კრისტალოიდები, დაამუშავა უჯრედების მემბრანული თეორია, ნათლად წარმოიდგინა სისხლის გაწმენდის პრინციპი და პირველი დიალიზატორის კეთებას შეუდგა. სულ მალე მეგობრებს მან ლუდის ქილისა და პერგამენტისგან დამზადებული მოწყობილობა აჩვენა, რომელში გავლისასაც სისხლი მავნე აირებისა და ნივთიერებებისგან უნდა გაწმენდილიყო, მაგრამ პროფესიით ქიმიკოსს გაუჭირდა მოწყობილობის თუნდაც ცხოველებზე გამოცდა და გრემის დიალიზატორიც ყველამ დაივიწყა. მოგვიანებით გაიშიფრა ორგანიზმის თვითმომწამვლელი ნივთიერებები - შარდოვანა და კრეატინინი, დადგინდა დაავადებები, რომლებიც სისხლში მათი დაგროვებისას ვითარდებოდა, შემუშავდა კოლოიდებისა და კრისტალოიდების ერთმანეთისგან განცალკევების წესიც, აღმოაჩინეს ნახევრად გამტარი მასალა (გლუკოზის აცეტატი), რომელშიც შესაძლებელი იქნებოდა სისხლის დიალიზის განხორციელება და ბოლოს გამოყვეს ანტიკოაგულანტი ჰირუდინი, რომელიც დიალიზატორში სისხლის უვნებელ ცირკულაციას უზრუნველყოფდა. 1913 წელს ამერიკელმა მეცნიერებმა, ჯონს ჰოპკინსის ინსტიტუტის თანამშრომლებმა ჯონ აბელმა, რაუნტრიმ და ტიორნერმა დიალიზის პირველი წესი შეიმუშავეს, რომელსაც ვივოდიფუზია უწოდეს. ამ მეთოდით სისხლის წმენდა თომას გრემის მიერ შექმნილი პირველყოფილი ჰემოდიალიზატორის მსგავს აპარატში ხორციელდებოდა. დღეს დიალიზი თირკმლის უკმარისობის მქონე პაციენტებისთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელი პროცედურაა, რაც ერთხელ კიდევ ადასტურებს ამ გამოგონების უდიდეს მნიშვნელობას.