დიალიზის ისტორია
დიალიზს ძალზე საინტერესო და ხანგრძლივი ისტორია აქვს. ზოგადად სისხლის გაწმენდა ჯერ კიდევ ანტიკურ ეპოქაში წარმოადგენდა აქტუალურ სამედიცინო ამოცანას. ამ მეტად რთული ამოცანის გადაწყვეტის გზებს მეცნიერები და მკვლევარები ასეულობით წლის განმავლობაში ეძებდნენ.
ძველად მიაჩნდათ, რომ მრავალი დაავადება ორგანიზმის სითხეთა შერევის გამო ვითარდება. აქედან გამომდინარე, ორგანიზმის გაწმენდის მიზნით სხვადასხვა მცენარისა და მინერალების ხსნარებს, ნახარშებს იყენებდნენ. თუმცა ყოველივე ეს ხშირ შემთხვევაში არათუ უეფექტო, მავნებელიც კი იყო ადამიანისთვის. შესაბამისად, სისხლის გაწმენდისადმი ინტერესი სულ უფრო მძაფრდებოდა და აქტუალურ პრობლემად რჩებოდა.
მე-19 საუკუნის დასაწყისში სისხლის გაწმენდის პრობლემა სრულიად სხვაგვარი მიდგომითა და განსხვავებული კუთხით წამოიჭრა, რადგან, ბიოქიმიის განვითარებისდა კვალად, ადამიანის ორგანიზმში მიმდინარე მრავალ პროცესს მოეფინა ნათელი.
ჰემოდიალიზის ფიზიოლოგიური საფუძვლები 1854 წლით თარიღდება, როდესაც შოტლანდიელმა სწავლულმა თომას გრეჰემმა გამოაქვეყნა ნაშრომი "კოსმოსური ძალა". ამ ნაშრომში პირველად აღიწერა სპეციალურად დამუშავებული პერგამენტისგან ნახევარგამტარი მემბრანების დამზადების მეთოდი. აღნიშნული მეთოდით შესაძლებელი გახდა კოლოიდური და კრისტალოიდური ხსნარების გაყოფა.
თომას გრეჰემმა თავის ნაშრომებში ექსპერიმენტულად დაამტკიცა დიფუზიისა და ოსმოსის დღეს უკვე კლასიკურად აღიარებული და ცნობილი კანონები. პერგამენტით კრისტალოიდური ხსნარების დიფუზიის პროცესს შოტლანდიელმა სწავლულმა დიალიზი უწოდა. თავის ნაშრომებში მან აჩვენა აგრეთვე კავშირი დიფუზიის სიჩქარესა და მოლეკულათა ზომებს შორის: რაც უფრო დიდი ზომისაა მოლეკულა, მით უფრო დაბალია დიფუზიის სიჩქარე.
1913 წელს ამერიკელმა სწავლულმა ჯონ ჯეკობ აბელმა შექმნა ჰემოდიალიზის აპარატი, რომელიც ხელოვნური თირკმლის წინამორბედი გახლდათ. ამ აპარატით შესაძლებელი იყო სისხლიდან გარკვეული ნივთიერებების გამოყოფა. ექსპერიმენტები ტარდებოდა ძაღლებზე, რომელთაც თირკმელები ამოკვეთილი ჰქონდათ. ცდების მიმდინარეობისას დადასტურდა, რომ სისხლიდან შესაძლებელია ცილებთან დაკავშირებული აზოტოვანი შენაერთების ეფექტურად გამოყოფა. თუმცა აპარატის ფილტრირებადი მემბრანის მცირე ზედაპირი ადამიანთა სისხლის ეფექტურად გაწმენდის საშუალებას არ იძლეოდა.
აპარატში გამავალი სისხლის შედედების თავიდან ასაცილებლად გამოიყენებოდა ჰირუდინი - ანტიკოაგულანტი, რომელსაც წურბელებისგან იღებდნენ. პრეპარატის დაბალი ეფექტურობის გამო თრომბოემბოლიური გართულებები სერიოზულ პრობლემას წარმოადგენდა.
ადამიანს პირველად ჰემოდიალიზი გერმანიაში, ექიმ გეორგ ჰაასის მიერ ჩაუტარდა 1924 წელს. ანტიკოაგულანტად გამოყენებულ იქნა გაწმენდილი (გასუფთავებული) ჰირუდინი, რომლის ანტიგენური თვისებებიც 30-60 წუთზე მეტხანს დიალიზის ჩატარების საშუალებას არ იძლეოდა.
1927 წელს ჰემოდიალიზის დროს ანტიკოაგულანტის სახით პირველად გამოიყენეს ჰეპარინი. ამგვარად, გეორგ ჰაასი გახლდათ ის პიროვნება, რომელმაც წარმატებული ჰემოდიალიზისთვის საჭირო ყველა კომპონენტი გააერთიანა და ყველაფერს ერთად მოუყარა თავი. მან გამოიყენა ეფექტური და უსაფრთხო ანტიკოაგულანტი, შექმნა დიდფართობიანი მემბრანის მქონე აპარატი, უზრუნველყო ფილტრირებად მემბრანაზე სისხლის ეფექტური მიწოდება და სხვა.
ჰემოდიალიზის საშუალებით ურემიული კომიდან ადამიანის წარმატებით გამოყვანა პირველად 1945 წლის 3 სექტემბერს განხორციელდა.
ჰოლანდიელმა მეცნიერმა და ექიმმა ვილიემ კოლფმა კლინიკურ პრაქტიკაში დანერგვისას კიდევ უფრო დახვეწა და სრულყო გეორგ ჰაასის მიერ შექმნილი დიალიზის აპარატი. პირველი წარმატებულად ოპერირებული პაციენტი გახლდათ 67 წლის ქალბატონი, რომელსაც ურემია ჰქონდა. ჰემოდიალიზს ხომ ურემიასთან საბრძოლველად მიმართავდნენ (ურემია - ბერძ. ურონ - შარდი, ჰემა - სისხლი. პირდაპირი მნიშნელობით ის სისხლში შარდის არსებობას გულისხმობს, პათოლოგიური თვალსაზრისით კი ორგანიზმის თვითმოწამვლაა, რომელსაც ადგილი აქვს თირკმლის დაავადებათა დროს, თირკმელების მიერ მავნე ნივთიერებათა გამოყოფის უნარის დაქვეითების გამო. განასხვავებენ ურემიის აზოტემიურ და ეკლამფსიურ ფორმებს).
ჰემოდიალიზატორით სისხლის გაწმენდის შედეგად, შესაძლებელი იყო სისხლიდან შარდოვანას გამოდევნა და ავადმყოფის კომიდან გამოყვანა. ექიმმა ვილიემ კოლფმა ყოველივე ეს შეძლო. პაციენტის მდგომარეობა 1945 წლის 11 სექტემბერს მნიშვნელოვნად გაუმჯობესდა. მის სიცოცხლეს საფრთხე აღარ ემუქრებოდა. ამგვარად, კლინიკურ პრაქტიკაში პირველად დადასტურდა მეთოდის ეფექტურობა.
1946 წელს ვილიემ კოლფმა გამოსცა პირველი სახელმძღვანელო ურემიულ პაციენტთა ჰემოდიალიზით მკურნალობის საკითხებზე.
რაც შეხება ქრონიკულ ჰემოდიალიზს, მისი დაწყების ეპოქად 1960 წელი მიიჩნევა. ამ წელს ბელდინგ სკრიბნერმა და ვეინ კვინტონმა ხანგრძლივვადიანი სისხლძარღვოვანი მიდგომის საკითხი გადაჭრეს. 1960 წლის 10 აპრილს ჩიკაგოში გაცხადდა ინფორმაცია ახალი მოწყობილობის შესახებ. ხანგრძლივვადიანი სისხლძარღვოვანი მიდგომა უზრუნველყოფილ იქნა სხივის არტერიასა და კანქვეშა ვენაში ორი თხელკედლიანი ტეფლონის მილაკის ჩანერგვით (ტეფლონი (პოლიტეტრაფტორეთილენი, ფტოროპლასტ-4) სპეციალურად მიღებული განსაკუთრებული თვისებების მქონე ხელოვნური მასალაა). შუნტის გარეთა ბოლოები ერთდებოდა ტეფლონის მილაკში, რომელსაც აშორებდნენ ჰემოდიალიზის ჩატარების დროს, შუნტებს კი ჰემოდიალიზატორს უერთებდნენ.