სტრესი და მეტაბოლური დაავადებები - 21-ე საუკუნის სენი - მკურნალი.გე

ენციკლოპედიაგამომთვლელებიფიტნესიმერკის ცნობარიმთავარიკლინიკებიექიმებიჟურნალი მკურნალისიახლეებიქალიმამაკაციპედიატრიასტომატოლოგიაფიტოთერაპიაალერგოლოგიადიეტოლოგიანარკოლოგიაკანი, კუნთები, ძვლებიქირურგიაფსიქონევროლოგიაონკოლოგიაკოსმეტოლოგიადაავადებები, მკურნალობაპროფილაქტიკაექიმები ხუმრობენსხვადასხვაორსულობარჩევებიგინეკოლოგიაუროლოგიაანდროლოგიარჩევებიბავშვის კვებაფიზიკური განვითარებაბავშვთა ინფექციებიბავშვის აღზრდამკურნალობასამკურნალო წერილებიხალხური საშუალებებისამკურნალო მცენარეებიდერმატოლოგიარევმატოლოგიაორთოპედიატრავმატოლოგიაზოგადი ქირურგიაესთეტიკური ქირურგიაფსიქოლოგიანევროლოგიაფსიქიატრიაყელი, ყური, ცხვირითვალიკარდიოლოგიაკარდიოქირურგიაანგიოლოგიაჰემატოლოგიანეფროლოგიასექსოლოგიაპულმონოლოგიაფტიზიატრიაჰეპატოლოგიაგასტროენტეროლოგიაპროქტოლოგიაინფექციურინივთიერებათა ცვლაფიტნესი და სპორტიმასაჟიკურორტოლოგიასხეულის ჰიგიენაფარმაკოლოგიამედიცინის ისტორიაგენეტიკავეტერინარიამცენარეთა მოვლადიასახლისის კუთხემედიცინა და რელიგიარჩევებიეკოლოგიასოციალურიპარაზიტოლოგიაპლასტიკური ქირურგიარჩევები მშობლებსსინდრომიენდოკრინოლოგიასამედიცინო ტესტიტოქსიკოლოგიამკურნალობის მეთოდებიბავშვის ფსიქოლოგიაანესთეზიოლოგიაპირველი დახმარებადიაგნოსტიკაბალნეოლოგიააღდგენითი თერაპიასამედიცინო ენციკლოპედიასანდო რჩევები

სტრესი და მეტაბოლური დაავადებები - 21-ე საუკუნის სენი

ონკოლოგიური დაავადებები, ღვიძლის მეტაბოლური დაავადებები, ფილტვების ობსტრუქციული დაავადებები, ოსტეოპოროზი, დემენცია, ნევროზი - დამეთანხმებით, ეს დაავადებები ძალზედ ფართოდაა გავრცელებული, თუ გადავხედავთ, ერთი ან რამდენიმე მათგანით თითოეული ჩვენგანი ან ჩვენი ოჯახის წევრია დაავადებული.

მეტაბოლური დაავადებების განვითარების ერთ-ერთი წამყვანი რისკის ფაქტორი არის სტრესი. პანდემიითა და ეკონომიკური კრიზისით გამოწვეული სტრესი კიდევ უფრო მეტად ზრდის მეტაბოლური დაავადებების რისკს.

დღეისათვის ვისაუბრებთ ნეირომედიატორებზე, რომლებიც მოქმედებენ სტრესსა და მეტაბოლური დაავადებების განვითარებაზე.

სანამ კონკრეტულად მათზე ვისაუბრებთ, დავიწყოთ იმით, რომ საზოგადოება, ძირითადად, არასწორად იაზრებს ორ ძირითად გრძნობას, ორივეს პოზიტიურს, თუმცა ერთმანეთისგან თვისობრივად განსხვავებულს, ესენია სიამოვნება და ბედნიერება.

მათ ხშირად ვურევთ ერთმანეთში, ზოგი ჩვენგანი საერთოდ ფიქრობს, რომ სიამოვნება და ბედნიერება ერთიდაიგივეა, ზოგს ერთმანეთში ერევა ეს მცნებები. არასწორი შეხედულებების ჩამოყალიბების მიზეზებს შორისაა ასევე სიამოვნებისა და ბედნიერების მცდარი დეფინიციები, ინტერნეტ სივრცეში არსებული ყალბი ინტერპრეტაციები და საზოგადოებისთვის გასაგებ ენაზე არსებული ინფორმაციების სიმწირე.

მაშ, ასე - სიამოვნება და ბედნიერება - რა სხვაობაა მათ შორის? აღმოჩნდა, რომ სიამოვნებასა და ბედნიერებას ერთმანეთისგან შვიდი განმასხვავებელი ნიშანი ჰყოფს:

1. სიამოვნება - ხანმოკლეა, ბედნიერება - ხანგრძლივი;

2. სიამოვნება - ფიზიკური მდგომარეობაა, ბედნიერება - სულიერი;

3. სიამოვნება - მიღებაა, ბედნიერება არის გაცემა;

4. სიამოვნება - მიიღწევა სუბსტრატებით, ბედნიერება - არა

5. სიამოვნება - განცდა ხდება მარტო, ბედნიერება - სოციუმში (პირთა წრეში);

6. სიამოვნების განცდის გადაჭარბება იწვევს მიჩვევას - (იქნება ეს ჩვევა თუ რაიმე ნივთიერებაზე დამოკიდებულება), ბედნიერებაზე დამოკიდებულების მცნება კი არ არსებობს;

და, ბოლოს,

7. სიამოვნება არის - ჰორმონი დოფამინი, ბედნიერება კი - ჰორმონი სეროტონინი.

დოფამინი და სეროტონინი - ბიოქიმიური ნივთიერებებია, რომლებსაც გამოიმუშავებს ტვინის ნეირონები და გამოიყენებს ერთი ნერვული უჯრედიდან მეორეზე ინფორმაციის გადასაცემად.

რა კავშირი აქვს დოფამინს სიამოვნებასთან და რა დროს გამოთავისუფლდება ტვინის ნეირონებში დოფამინი?

დოფამინი ტვინის უჯრედებში გამოთავისუფლდება გამაღიზიანებელი სიგნალის საპასუხოდ. გამაღიზიანებელი სიგნალი შესაძლოა იყოს ნებისმიერი ჰედონური (სიამოვნების მომმგვრელი) აგენტი; მაგ. ალკოჰოლი, თამბაქო, ჭარბი საკვები და ტკბილეული, გაზიანი სასმელი, ვიდეო-თამაშები, გაჯეტები, მობილური ტელეფონი, იარაღი, სექსუალური გამაღიზიანებლები, ასევე, ფსიქოსტიმულანტები, მაგ. ამფეტამინი და კოკაინი.

ტვინში დოფამინი მნიშვნელოვან როლს ასრულებს აღმასრულებელ ფუნქციებში, მოტორულ კონტროლში, განწყობაში, მოტივაციაში, აღგზნებაში, მეხსიერებაში, ძილში, ძალის მოცემასა და თვითდაჯილდოვების, დამსახურების შეგრძნებაში, შემეცნებასა და ქცევაში, ასევე ლაქტაციის პერიოდში, სექსუალურ კმაყოფილებაში, გულისრევის შეგრძნების აღქმაში.

დოფამინი მონაწილეობს სიამოვნების შეგრძნების მნიშვნელოვან, მაგრამ არა ყველა ასპექტში (ვინაიდან სიამოვნების ცენტრები გამოვლენილია როგორც დოფამინის სისტემაში, ასევე დოფამინის სისტემის გარეთ). ჭარბი დოფამინი აზიანებს ტვინის უჯრედებს და იწვევს მათ სიკვდილს. ტვინის მარეგულირებელი მექანიზმები იცავენ ტვინის უჯრედებს სწორედ დოფამინის სიჭარბისგან.

დოფამინი, როგორც აღვნიშნეთ, გამოიფრქვევა სიგნალის მიღების (მაგ. ფრუქტოზის შემცველი საკვების მიღება, ალკოჰოლი, თამბაქო) საპასუხოდ. რაც უფრო ძლიერია სიგნალი, მით მეტი დოფამინი გამოიფრქვევა, რამაც შეიძლება დააზიანოს ნეირონები. თავდაცვის მიზნით ნეირონები იმცირებენ იმ რეცეპტორების რაოდენობას, რომელზეც დოფამინი მოქმედებს, შესაბამისად, ნერვული უჯრედი გადაურჩება დოფამინის დიდი რაოდენობით მოქმედებას და დაღუპვას.

თუმცა მეორე ჯერზე იგივე ინტენსივობის სიამოვნების მისაღებად საჭირო ხდება უფრო მეტი სტიმული, რომ მივიღოთ იგივე რაოდენობით დოფამინი, ვინაიდან უკვე სახეზე გვაქვს ნეირონების რეცეპტორების შემცირებული რაოდენობა, შემდეგ ჯერზე კიდევ უფრო მეტი და მეტი სტიმულია საჭირო, საბოლოოდ კი უდიდესი სტიმულითაც კი ვეღარ ვიღებთ დოფამინის საკმარის რაოდენობას, ამ ფენომენს ეწოდება ტოლერანტობა, ასე ვითარდება დამოკიდებულება გამაღიზიანებელ ფაქტორზე - მიჩვევა და ჭარბი რაოდენობით მათი გამოყენების მოთხოვნილება, რაც საბოლოოდ იწვევს ნეირონების შეუქცევად დაზიანებას და სხვადასხვა დარღვევების და დაავადებების განვითარებას.

სეროტონინი, დოფამინისგან განსხვავებით, თვისობრივად არის ინჰიბიტორული (დამთრგუნავი) ნეიროტრანსმიტერი. ის თრგუნავს ნეირონზე არსებულ მისსავე რეცეპტორს, ანუ ებმის მას და არ ააქტიურებს უჯრედშიდა პროცესებს, არამედ პირიქით - ანელებს, შესაბამისად, უჯრედში ენერგია არ იხარჯება და გროვდება, ამით ვგრძნობთ ენერგიის მოზღვავებას, კმაყოფილებას და ჩვენ მას ვუწოდებთ ბედნიერებას.

შესაძლებელია სეროტონინის დოზის გადაჭარბება?- არა, იმიტომ, რომ სეროტონინი ინახავს უჯრედის ენერგიას, სეროტონინის ნაკლებობა კი იწვევს ენერგიის დეფიციტს და უამრავ თანმდევ მდგომარეობას; სეროტონინის ნაკლებობას კი იწვევს საკვებში მისი სტრუქტურული ამინომჟავის-ტრიფტოფანის ნაკლებობა და ასევე დოფამინი, რომელიც ზემოქმედებს სეროტონინზე და ამცირებს მის მოქმედებას. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, სიამოვნება ამცირებს ბედნიერებას, ანუ რაც უფრო მეტად ვიღწვით სიამოვნებისკენ, მით უფრო ვშორდებით ბედნიერებას.

რეალურ ცხოვრებაში ამ ორი მცნების აღრევა ხშირად გაუცნობიერებლად ხდება, რაც მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ჩვენს ცხოვრებაზე და ნეირო-ენდოკრინულ რეგულაციაზე. შესაბამისად, მათი დისრეგულაცია მრავალი მეტაბოლური დაავადების - სიმსუქნე, დეპრესია და ა.შ.საფუძველი ხდება. იმისთვის, რომ გადავლახოთ ეს პრობლემა, აუცილებელია ჯერ მოხდეს მისი დეტალური გააზრება.

უფრო ადვილად გასაგები რომ იყოს:

• სიამოვნება არის გრძნობა, რომელიც კარგია - რაც მანიჭებს სიამოვნებას სასიამოვნოა და მინდა მეტი (კიდევ მინდა);

• ბედნიერება ასევე კარგი გრძნობაა, მაგრამ რაც მანიჭებს ბედნიერებას, იმაზე მეტი არ მინდა ანუ არ მჭირდება, ისედავ ვარ ბედნიერი.

და ეს ორი გრძნობა ორივე კარგია, მაგრამ, არ არის ერთიდაიგივე. საბოლოო ჯამში სიამოვნება იწვევს მეტი სიამოვნების მიღების მოთხოვნილებას (ამაზეა გათვლილი მაგ. აზარტული თამაშები); ესაა ყველაფერი, რისი ყიდვაც შეიძლება, ხოლო ყველაფერი რასაც მიესადაგება არ მინდა ან არ მჭირდება მეტი - არ იყიდება. ის ისედაცაა ხელმისაწვდომი ყველა ადამიანისთვის და თითქოს მარტივი ანა-ბანაა, შენს ხელშია, შენს თვალწინაა, უბრალოდ სწორად გააზრება სჭირდება და ესენია:

1. ურთიერთობები - ირკვევა, რომ ადამიანთაშორისი სოციალური კავშირი წარმოუდგენლად მნიშვნელოვანია ბედნიერებისთვის, ადამიანებს შორის პირისპირი ურთიერთობა წარმოქმნის ემპათიას, თანაგრძნობას. ემპათია ააქტიურებს სპეციფიკურ ნეირონთა ჯგუფს, რასაც სარკისებურ ნეირონებს ვუწოდებთ. გრძნობები, რომელიც მოდის თანამოსაუბრისგან, ავტომატურად აირეკლება ჩვენი სარკისებური ნეირონების მიერ და გვიჩენს კმაყოფილების განცდას.

მაგალითისთვის განვიხილოთ რელიგია, რომელიც, ზოგადად, ემსახურება ადამიანმა განიცადოს ბედნიერება, რელიგიურობაში მნიშვნელოვანია მარხვის მცნება, რომელიც თავის თავში ასევე გულისხმობს გარკვეულ საკვებზეც, როგორც სიამოვნების მომნიჭებელ გამაღიზიანებელზე უარის თქმას, ასევე ინტერპერსონალურ ურთიერთობებს. ადამიანებს ასევე აბედნიერებთ კლუბები, გუნდური მუშაობა და გუნდური თამაშები, სადაც სწორედ ადამიანთაშორის ურთიერთობებია ძალიან მნიშვნელოვანი. აქვე ჩნდება კითხვა, არის თუ არა სეროტონინის წყარო ინტერნეტ სივრცე, ფეისბუქი და ა.შ. - ირკვევა, რომ დისტანციური კომუნიკაცია არ იწვევს ბედნიერების შეგრძნებას, იმიტომ, რომ არ არის ადამიანებს შორის პირისპირ კავშირი და არ იმატებს სეროტონინი, არამედ პირიქით, ყოველ ჯერზე, როცა ტელეფონის ეკრანი ინთება ან ახალი შეტყობინება მოდის, იმატებს დოფამინის რაოდენობაც, რაც იწვევს დამოკიდებულებას და რასაც მივყავართ დეპრესიამდე.

2. დახმარება (წვლილის შეტანა) - სხვისთვის დახმარების გაწევა, რაც შეგვიძლია გავაკეთოთ ნებისმიერ დროს და ადგილას. არსებობს სხვისთვის დახმარების გაწევის უამრავი ფორმა, ეს ქმედება იწვევს კმაყოფილებას, ზრდის სეროტონინის რაოდენობას და იწვევს ბედნიერებას;

3. შესაძლებელია სეროტონინის რეცეპტორების გაზრდის ხარჯზე სტრესის შემცირება ცხოვრების წესის სამი ფაქტორის მოდიფიკაციით:

• ძილის მოწესრიგება მნიშვნელოვნად ზრდის სეროტონინის რეცეპტორების მგრძობელობას. ძილი ხშირად გვერღვევა იმის გამო, რომ მიჯაჭვული ვართ ეკრანებზე, ელექტრონულ ტექნიკაზე. მე-8 კლასელებში ჩატარებული კვლევის მიხედვით, იმ მოზარდებს, რომელთაც სძინავთ ტელეფონთან ერთად, ყოველდღიურად 28-წთ-ით ნაკლები აქვთ ძილის ხანგრძლივობა, ვიდრე მათ, რომლებიც ტელეფონის გარეშე იძინებენ. სხვა კვლევამ აჩვენა, რომ ოთახში, სადაც მაგიდაზე თუნდაც გამორთული მობილური ტელეფონი დევს, 3-ჯერ მეტი დრო გვჭირდება დავალების შესასრულებლად, ვიდრე იმ ოთახში, სადაც იგი არ დევს. ლურჯი შუქი ააქტიურებს ტვინის იმ რეგიონს, რომელიც სიფხიზლეზეა პასუხისმგებელი. ტელეფონებმა და სხვა ელექტრომოწყობილობებმა მნიშვნელოვნად დასწიეს ჩვენი ბედნიერების ნიშნული.

• ზომიერება - ირკვევა, რომ ბედნიერების მიღწევაში ხელშემშლელი ფაქტორია რამდენიმე საქმის ერთად კეთება - მულტიფუნქციონირება. ადამიანები ხშირად ამაყობენ მსგავსი უნარით, ორგანიზაციები ეძებენ მულტიფუნქციურ თანამშრომლებს. სხვათა შორის, ასეთი ადამიანები ბევრნი არ არიან, კვლევებმა აჩვენა, რომ მოსახლეობის მხოლოდ 2.5% შეუძლია თუნდაც 2 საქმის ერთდროულად კეთება. რაც უფრო მეტ საქმეზე ვიღებთ პასუხისმგებლობას, მით უფრო მცირდება სეროტონინის დონე და დაბლა იწევს ბედნიერების ნიშნული;

• ფიზიკური აქტივობა - დამტკიცებულია, რომ ვარჯიში ამცირებს დოფამინის მაჩვენებელს და ზრდის სეროტონინის რაოდენობას დამოუკიდებელი მექანიზმით. ვარჯიშით ცალსახად შეგვიძლია სტრესის გამო შემცირებული სეროტონინის რაოდენობის მომატება, ანუ ვარჯიშით შეგვიძლია სტრესთან გამკლავება;

4. და ბოლო კომპონენტი - საჭმლის მომზადება იმისათვის, რომ თავადაც მივირთვათ. შინ საჭმლის მომზადებაში რამდენიმე დადებითი ფაქტორია ხაზგასასმელი. პირველ რიგში, როცა თავად ამზადებთ საჭმელს, იყენებთ იმ ინგრედიენტებს, რომლებიც ჯანმრთელობისთვისაა სასარგებლო. ასეთებია მაგ. კვებით რაციონში იმ კომპონენტების შეტანა, რომლებიც ხელს უწყობენ სეროტონინის რაოდენობის მომატებას, როგოცაა:

ტრიფტოფანი - სეროტონინის შესაქმნელად საჭირო ამინომჟავაა, ვიღებთ მხოლოდ საკვებით - მნიშვნელოვანი რაოდენობით შედის თევზში და სელის მარცვლებში. მცირე რაოდენობით - რძეში.

ომეგა 3 ცხიმოვანი მჟავები - ასევე გვხვდება თევზში (ოკეანის) და წყალმცენარეებში. ომეგა 3 უზრუნველყოფს ნერვული მემბრანის სტაბილურობას და აღდგენის უნარს.

ასევე იმ პროდუქტების ამოღება, რაც მაღლა სწევს დოფამინის რაოდენობას და ამცირებს სეროტონინის დონეს. როგორიცაა ,,ცუდი" შაქრები - მაგ. ფრუქტოზა.

შეჯამებისთვის, როცა საკუთარი თავისთვის და ახლობლებისთვის ამზადებთ საკვებს, იღებთ რამდენიმე სარგებელს. პირველი - ამზადებთ ჯანსაღ საკვებს; მეორე - მიირთმევთ ერთად და გაქვთ ცოცხალი ინტერპერსონალური ურთიერთობები, მესამე - აკეთებთ თქვენი ახლობლებისთვის სასარგებლო საქმეს. შესაბამისად, იღებთ სამმაგ მოგებას ბედნიერების მიღების სასარგებლოდ.

მეორეს მხრივ, რესტორანში (კვების ობიექტში), თქვენ ხშირად მიირთმევთ მარტო, სწრაფი კვების ობიექტებში საკვები შეიცავს დიდი რაოდენობით შაქრებს, რაც ზრდის დოფამინის რაოდენობას და ამცირებს სეროტონინს. შესაბამისად, არაჯანსაღი საკვები იწვევს მიჩვევას და კვებით დამოკიდებულებას. რაც დროს გადის, ასეთი კვება გადადის ჩვევაში და მით უფრო ძნელდება მასზე უარის თქმა.

პრობლემაა ამ კვებითი (ან სხვა) დამოკიდებულების გააზრებაც. ზოგადად, როცა ვამბობთ ,,მინდა" და არა ,,მჭირდება" (მაგ. ტკბილის მიღება, ჰამბურგერი, ,,მეასე" ფეხსაცმელი, ახალი ტელეფონი, მაშინ როცა ძველიც ჯერ კარგად მუშაობს და ა.შ.), სახეზე გვაქვს დამოკიდებულების პირველი ნიშანი. ასევე, თუკი ხვდებით, რომ არ გაქვთ კონცენტრაციის უნარი სამსახურში ან ოჯახში იმიტომ, რომ რაიმე სახის ლტოლვა (გინდათ ჭამა, მაგრამ არ გშიათ, გინდათ მოწევა, ალკოჰოლის მიღება და ა.შ.) გიხმობთ და რაიმე სახით ხელს გიშლით ყოველდღიურ ცხოვრებაში, არის მიჩვევის მაჩვენებელი.

თუ დააფიქსირებთ, რომ ტელეფონს ამოწმებთ ყოველ 2 წუთში, ახალი შეტყობინების ან ზარის მოლოდინით, ეს ასახავს ტელეფონზე დამოკიდებულებას, ანალოგიურად მოქმედებს კვებაზე დამოკიდებულება და ნებისმიერი სიამოვნება, რასაც საფუზვლად უდევს დოფამინის ეფექტი.

და ბოლოს, სად მიგვიყვანა ამ ორი ემოციის არევამ? ქრონიკულ მეტაბოლურ დაავადებებამდე, რომელთა პრევენცია შესაძლებელია ბედნიერებისა და სიამოვნების სწორი გააზრებით, დამოკიდებულებების გამომწვევი მოთხოვნილებების შემცირებით და ბედნიერების მომატებით.

ენდოკრინოლოგიისა და  მეტაბოლოგიის მიმართულების ხელმძღვანელი, მედიცნის დოქტორი, პროფესორი - ლალი ნიკოლეიშვილი.  კლინიკა "დიაკორი"

Online.mkurnali.ge გთავაზობთ  კლინიკა "დიაკორი" - ში ენდოკრინოლოგის კონსულტაციას, ფარისებრი ჯირკვლის კვლევას და სისხლისმიერ ტესტებს 38%-იანი დანაზოგით