ვერბალური ინფორმაციის დამახსოვრების ხერხები
მეხსიერების ფუნქცია არის გამოცდილების შეძენა, წარსულში აღქმულის და განცდილის შენახვა, მომავალ ქცევაში მისი გათვალისწინება და ჩართვა. შეიძლება ითქვას, რომ მეხსიერებას თავისი სირთულით და მოცულობით, ფორმებისა და მექანიზმების სირთულით ვერც ერთი სხვა ფსიქიკური ფუნქცია ვერ შეედრება. ადამიანის ტვინი საშუალოდ 100 ტრილიონ ბიტს იტევს. მეხსიერებიდან გარკვეული ინფორმაციის ამოსატანად კი ჯერ ამ უზარმაზარი ინფორმაციის გადახედვა უნდა მოხდეს. არ არის გასაკვირი, რომ ზოგჯერ პასუხის საჭიროებისამებრ სწრაფი ამოტანა ვერ ხერხდება. ადამიანებმა უხსოვარი დროიდან მიაქციეს ყურადღება მეხსიერების მნიშვნელობას მათი საქმიანობისთვის და იმთავითვე იმ საშუალებების ძიებაში იყვნენ, რომლებიც გაუუმჯობესებდათ მეხსიერებას. იმ მეთოდებს, რომლებიც ეხმარება ადამიანს დაიმახსოვროს და აღადგინოს მასალა, მნემონიკა ეწოდება. გამოიყოფა მეხსიერებაზე მოქმედი რამდენიმე ფაქტორი, რომლებიც ადამიანს ინფორმაციის დახსომებაში ეხმარება:
ინტელექტუალური გადამუშავება გულისხმობს მასალის ღრმა დონეზე გადამუშავებას.
როდესაც საჭიროა გარკვეული ინფორმაციის დასწავლა, ეცადეთ მის შინაარსზე გაამახვილოთ ყურადღება კარგად, „ღრმა დონეზე“ გადაამუშაოთ იგი. დასასწავლი მასალის უბრალო გამეორება არაეფექტურია, როგორც მასალის შინაარსის, ისე ხანგრძლივი დროით დახსომების თვალსაზრისით.
ყურადღების განაწილება. ორი ამოცანის ერთდროულად შესრულებისას ყურადღების თანაბრად გადანაწილება ვერ ხერხდება. ასევე, ხანმოკლედან ხანგრძლივ მეხსიერებაში ინფორმაციის გადასვლის ერთ-ერთი აუცილებელი პირობაა მისი გაცნობიერება. აქედან შეიძლება შემდეგი დასკვნის გამოტანა: თუ ჩვენ მასალის მომზადებისას წიგნს ვკითხულობთ ისე, რომ მხოლოდ თვალს ვადევნებთ ასოებს, ყურადღება კი გუშინ ნანახ ფილმზე გვაქვს გადატანილი, ბუნებრივია, ამ მასალის გადასვლა ხანგრძლივ მეხსიერებაში და დახსომება ვერ მოხდება.
კოდირების სპეციფიკურობის პრინციპის მიხედვით, დახსომებულის აღდგენა უკეთ ხდება, თუ სიტუაცია, რომელშიც მიმდინარეობდა მასალის აღბეჭდვა, იგივეა, რაც აღდგენის დროს. ასე, მაგალითად, თუ მასწავლებელი ოდნავ განსხვავებულად დაგისვამთ კითხვას, შეიძლება დაიბნეთ და ვერ უპასუხოთ. გადააწყვეთ მასალა, დაუსვით საკუთარ თავს სხვადასხვა კითხვა, თუ მაინც შეფერხდებით გამოცდაზე, სცადეთ გამოიყენოთ რაც შეიძლება მეტი მიმანიშნებელი, რათა პირველადი კონტექსტი აღადგინოთ.
მწკრივში ადგილმდებარეობის ეფექტი – მასალის შუაში განლაგებული ინფორმაცია ყველაზე ცუდად გვამახსოვრდება. ფაქტობრივად, სტუდენტებს უფრო კარგად ახსოვთ ლექციის დასაწყისი და ბოლო, ვიდრე შუა ნაწილი. როდესაც ლექციაზე ხართ, ეცადეთ, სწორედ ლექციის შუა ნაწილზე გაამახვილოთ ყურადღება.
ინტერესის ფაქტორი. იმის დახსომება, რაც ადამიანს აინტერესებს, ბევრად უფრო ადვილად ხდება, ვიდრე იმისა, რაც ინტერესს მოკლებულია.
შეგრძნების მოდალობის ფაქტორი. მეხსიერების მიხედვით ადამიანების სამი ტიპი არსებობს: მხედველობითი, სმენითი და მოტორული. სმენითი ტიპის ადამიანი უკეთ იხსენებს მოსმენილს, ვიდრე წაკითხულს. სმენითი ტიპის ადამიანში სმენითი სახის წარმოდგენები ჭარბობს – ნაცნობის გახსენებისას იგი, პირველ რიგში, მის ხმას წარმოიდგენს. მხედველობითი ტიპის ადამიანი წაკითხულს უკეთ იხსომებს, ვიდრე მოსმენილს. წაკითხულის მოგონებისას მას გვერდის ადგილიც კი ახსოვს – მარჯვენა თუ მარცხენა მხარეს იყო ის შინაარსი, რომელიც ამოიკითხა და ა.შ. მოტორული ტიპის ადამიანი კი განსაკუთრებით კარგად იხსომებს იმ მასალას, რომელიც მოძრაობს, კინესთეტიკურ შეგრძნებებს უკავშირდება. იგი ადვილად იმახსოვრებს ცეკვას, ფიზიკურ ვარჯიშებს.
წარმოდგენის მნიშვნელობა დახსომების პროცესში. ვიზუალიზაცია დამახსოვრების პროცესში ძლიერი საშუალებაა მეხსიერების ეფექტურობისათვის. განსაკუთრებით ეფექტურია ვერბალური ინფორმაციის წარმოდგენების სახით რეპრეზენტაცია, როდესაც ეს წარმოდგენები აზრობრივად უკავშირდებიან ერთმანეთს. მაგალითად, სპილო-ვაშლის წყვილის დახსომება უფრო გაადვილდება, თუ წარმოვიდგენთ რომ სპილოს ხორთუმით უჭირავს ვაშლი, ვიდრე ცალ-ცალკე რომ წარმოვიდგინოთ სპილო და ვაშლი.
განმეორებების განაწილება. მასალას უკეთ დავიხსომებთ, თუ ერთი ამოსუნთქვით კი არ დავისწავლით მთლიან ინფორმაციას, არამედ განმეორებებს დროში გავანაწილებთ. ინტერვალები განმეორებებს შორის ხელს უწყობს დახსომების სიმტკიცეს.
მასალის დაჯგუფება. ეს ხერხი მიუთითებს დახსომებისთვის მასალის დიდ და აზრიან ერთეულებად გაერთიანების მნიშვნელობაზე.
ლოკუსის მეთოდი. განვიხილოთ ლოკუსის მეთოდი, რომელიც პირველად ბერძენმა ორატორმა გამოიყენა. ლოკუსი ნიშნავს „ადგილს“. ლოკუსის მეთოდი გულისხმობს სიტყვის, თუ მოვლენის ადგილის მიხედვით დახსომებას და აღდგენას, ხოლო ორატორისთვის ხანგრძლივი მოხსენების ცალკეული ნაწილების ნაცნობ ადგილებთან დაკავშირებას. იმისთვის, რომ დაიმახსოვროთ, რა გაქვთ სუპერმარკეტიდან წამოსაღები, გონებაში ისინი სათითაოდ უნდა განალაგოთ იმ გზაზე, რომლითაც, მაგალითად, სამსახურში მიდიხართ. შემდეგ, მოგონებისას, სათითაოდ „ჩამოუვლით“ მათ და გაიხსენებთ.
გადამამუშავებელი გამეორება ასევე მეხსიერების გაზრდის მეთოდია, როდესაც ხდება გადასამუშავებელი ინფორმაციის გამდიდრება. ამ ტექნიკის ძირითადი იდეა ისაა, რომ როდესაც ინფორმაციის აღბეჭდვისას მასალას იმეორებთ, ამით მისი გადამუშავების შესაძლებლობაც იზრდება. გადამუშავების ერთ-ერთი გზაა არაშემთხვევითი, აზრიანი ასოციაციების დამყარება სიტყვებს შორის. მაგალითად, თუ გინდათ, დაიმახსოვროთ სიტყვათა წყვილი – თაგვი-ხე, უნდა წარმოიდგინოთ ხეზე ამძვრალი თაგვი, რომელიც ეძებს ყველს. მოგონება უკეთესი იქნება, თუ ინფორმაციის ცალკეულ ნაწილებს პატარა მოთხრობის სახეს მისცემთ.
სამყარო. ადამიანი. ინფორმაცია და ინფორმაციის ძალა
სიტყვა ინფორმაცია ლათინური წარმოშობისაა (Iნფორმატიო) და ნიშნავს „მისცე გონებას ფორმა/გონების ფორმულირებას“, „დისციპლინას“, „ინსტრუქციას“, „სწავლებას“, „მონახაზს“, „შინაარსს“, „იდეას“. ძველ ფრანგულში კი მისი კვალი ასოცირებულია სიტყვა Enformation-თან, რაც, თავის მხრივ, „რჩევას“, „ინსტრუქციას“ ნიშნავს. ასევე ამ სიტყვის ფუძეს ბერძნულში პლატონი იყენებდა (შემდეგ – არისტოტელეც), რითაც იგი აღნიშნავდა „იდეალურ იდენტობას“, „რაიმეს არსს“. როგორც ვხედავთ, სიტყვა ინფორმაცია თავის თავში მოიცავს თითქმის ყველაფერს, რაც სამყაროს აღქმას უკავშირდება.
როგორია ინფორმაციის ძალა როგორც დღევანდელ სამყაროში, ისე საზოგადოდ? დავიწყოთ იქიდან, რომ ჩვენ, ადამიანები, ვართ შემეცნებისაკენ მიდრეკილი არსებები. ჩვენ გვაინტერესებს ყველაფერი, ელემენტარული დონიდან დაწყებული, უმაღლეს ეგზისტენციალურ დონემდე. ძველად ინფორმაციის საშუალება იყო ვერბალური კონტაქტი, შემდეგ წიგნი, წერილი. თანამედროვე სამყაროში მათ ტელევიზია და ინტერნეტიც დაემატა. ყველა ზემოხსენებული საშუალება გეხმარება სამყაროს შემეცნებაში, მისი სტრუქტურის ჩამოყალიბებაში, დაჯერებასა და რწმენაში... ძველად ადამიანი „ინფორმაციის“ მოპოვებისათვის უამრავ ენერგიასა და დროს ხარჯავდა, დღეს კი მისი „მოზღვავების“ პერიოდია, დაგროვდა და ვეღარსად ეტევა. მისი მოზღვავება აბნევს ადამიანს, უჭირს არჩევანის გაკეთება – არსის, საზრისის მრავალი პარადიგმიდან რომელია მართალი, მისთვის მისაღები. თუ გავითვალისწინებთ აზრს, რომ ინფორმაცია, რაც უნდა დიდი გქონდეს, არ ნიშნავს ცოდნას, ადვილი მისახვედრი იქნება, რომ ჩვენ გვაქვს „ზღვა“ ინფორმაცია, მაგრამ ცოდნის მოხვეჭა მხოლოდ ინფორმაციის მიღებით შეუძლებელია, რადგან ადამიანს სჭირდება მიღებული ინფორმაციის პრაქტიკაში დანერგვა, მისი შეგრძნება. მივედით ჩიხთან – როგორ ავირჩიოთ ასეთი უზარმაზარი ინფორმაციიდან ჩვენი ეგზისტენციისათვის დამაკმაყოფილებელი? რთულია პასუხის გაცემა.
ინფორმაციის არსებობის პრობლემატიკა ჩვენთვის უკვე ნათელია, ახლა დროა ვისაუბროთ ინფორმატორებზე, ადამიანებზე, რომლებმაც სამყაროს დიადი, ზოგ შემთხვევაში უკვდავი ინფორმაცია დაუტოვეს. რა თქმა უნდა, შეუძლებელია ყველა „ინფორმატორის“ შესახებ საუბარი ასეთ ფორმატში, ამიტომ მე კონკრეტულად ვისაუბრებ ორ „გლობალისტ ინფორმატორზე“, კერძოდ კი, ნიცშესა და კანტზე.
დავიწყოთ კანტით. იგი მოღვაწეობდა XVIII-XIX საუკუნეებში. ზოგჯერ ამ პერიოდს რევოლუციების პერიოდადაც მოიხსენიებენ. მიუხედავად მისი დროის სირთულებიისა, კანტი თავიდან იდეალისტი, მეტაფიზიკის ქომაგი იყო და ამასთანვე ცდილობდა ღვთის არსებობის დადასტურებას, რაც მის ბუნებაზე ძალიან ბევრს ამბობს. მიუხედავად იმისა, რომ მან გააცნობიერა ღმერთის არსებობის მეცნიერული დადასტურების შეუძლებლობა, მას თავისი, ასე ვთქვათ, ღვთიური ვალი არასდროს დავიწყებია. ამის შემდეგ კანტი ცდილობდა პრაქტიკაში ჩაენერგა ღვთიური არსის ისეთი მნიშვნელოვანი ასპექტები, როგორებიცაა თავისუფლება, მორალი და ა.შ. კანტს არ უარუყვია მეტაფიზიკა, უბრალოდ, მან სცადა მეტაფიზიკურის ფიზიკურ არსში შემოყვანა, რაც, ჩემი აზრით, მშვენივრად გამოუვიდა, მაგალითად, ისეთ ნაწარმოებში, როგორიცაა „წმინდა გონების კრიტიკა“. კანტი ერთ-ერთი იმათგანია, ვინც დაამტკიცა, რომ „ყველაფერი მეტაფიზიკური პერსპექტივაში ფიზიკურია“ (მე მას შევადარებდი პრომეთეს თავისი ისტორიით). მაშ ასე, კანტმა, როგორც ინფორმატორმა, შემოიტანა და დაამტკიცა მატერიაში ისეთი ცნებები, როგორებიცაა: თავისუფლება შინაგანი ჯერარსული პრინციპით, მორალის ერთ-ერთი უმაღლესი ფორმა („მოიქეცი ისე, რომ შენს მოქმედებაში ადამიანი ყოველთვის იყოს აგრეთვე მიზანი და არასდროს მხოლოდ საშუალება“) და მრავალი სხვა. მას მომავალში აბსტრაქციონერობასაც დააბრალებენ, მაგრამ ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ აბსტრაქციის გარეშე შეუძლებელია კონსტრუქციის შექმნა!
ახლა გადავიდეთ ნიცშეზე, „ინფორმატორზე“, რომელმაც კაცობრიობას „ღმერთის სიკვდილი“ ამცნო; რომელმაც თქვა, რომ „სუსტნი და უიღბლონი უნდა დაიხოცონ“; რომლისთვისაც ეგოიზმი ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ღირებულებაა და ა.შ. მე არ გავაგრძელებ მის მიერ მოწოდებული ინფორმაციის გადმოცემას, რადგან, ვფიქრობ, ზემოთ თქმულშიც კარგად ჩანს მისი შეხედულებები. უნდა ითქვას, რომ იგი ძალიან რთულ პერიოდში დაიბადა და მოღვაწეობდა, მაგრამ საკითხავია, ჰქონია კი კაცობრიობას სიმარტივისა და სილაღის პერიოდი? პასუხი ცალსახაა, არა! მე ნიცშეს არც ვამართლებ და არც ვამტყუნებ. მით უმეტეს, ჩემი ინტერესის საგანი ორი „ინფორმატორის“ განხილვა და მათი გავლენის ახსნაა. მაშ ასე, ნიცშემ გადმოგვცა ზემოთ ხსენებული ინფორმაცია როგორც ინფორმატორმა.
ადამიანი, როდესაც ირჩევს, რა ინფორმაცია მიიღოს სამყაროსაგან, ირჩევს მისი ეგზისტენციის უმნიშვნელოვანეს ასპექტს, რადგან ეს ინფორმაცია დროთა განმავლობაში სრულიად მოიცავს მას და გარდა ამისა, ის თავად გახდება მისივე არჩეული „სამყაროს“ აგიტატორი. განვიხილოთ ერთი ინდივიდის მიერ არჩეული ორივე პიროვნებისაგან მიღებული ინფორმაცია ცალ-ცალკე და ვნახოთ, რა გავლენას მოახდენს ის მასზე.
მაგალითად, ინდივიდი, რომელიც ნიცშეს მოძღვრებას მიიღებს, ადვილი სავარაუდოა, რომ ბოლოს მასავით დაამთავრებს სიცოცხლეს, რადგან თუ ადამიანი ეცდება უარყოს ადამიანური არსებობის ფუნდამენტური პრინციპები და ღირებულებები, მას, უბრალოდ, საყრდენი აღარ დარჩება კაცობრიობაში ადამიანად ყოფნისა. გარდა ამისა, თუ განვიხილავთ თავად ნიცშეს როგორც ინფორმატორს, ვფიქრობ, მან არც ისე სახარბიელო ინფორმაცია გადმოსცა კაცობრიობას და რთულად თუ დაინახავს მის მოძღვრებაში ადამიანი რაიმე ღვთიურს. ერთი ფაქტი, რომელიც აუცილებლად აღსანიშნავია, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მან იწინასწარმეტყველა კაცობრიობის მომავალი, მაგრამ თუ უფრო კრიტიკულები ვიქნებით, შეიძლება დავინახოთ არა წინასწარმეტყველება, არამედ მისივე ჩადებული „კოდი“, რომელმაც, ასე თუ ისე, იმოქმედა კაცობრიობაზე. (როგორც მომავალმა ფსიქოლოგმა, აუცილებლად მინდა აღვნიშნო, რომ ნიცშეს ჰქონდა რაღაც უზარმაზარი შინაგანი ტრავმა, რამაც მისი ასეთი აგრესია გამოიწვია როგორც რელიგიის, ისე სუსტი ადამიანების მიმართ და არამარტო).
კანტი კი კაცობრიობისათვის კეთილგონიერი პიროვნებაა. მისმა ინფორმაციამ დიდი გავლენა მოახდინა როგორც ფილოსოფოსებზე, ისე, საზოგადოდ, კაცობრიობაზე. მისი მოძღვრების შემცნობ ადამიანს არ ემუქრება საფრთხე, რადგან მასში იგრძნობა ღვთიური საწყისის მოქმედება. კანტსაც ჰქონდა ბევრი ცვალებადი ეტაპი მოღვაწეობის განმავლობაში, მაგრამ ჭეშმარიტების წინააღმდეგ ნაკლებად თუ გაულაშქრავს. ვფიქრობ, მას კარგად ჰქონდა გააზრებული თავისი თავი და ისიც იცოდა, რომ ბევრი მოეთხოვებოდა, რადგან კაცობრიობის „ინფორმატორი“ იყო და არ ჰქონდა უფლება, კაცობრიობისათვის შემაშინებელი, დამაზიანებელი, აგრესიული „კოდი“ დაეტოვებინა.
ჩვენი მთავარი თემა ადამიანი და ინფორმაციაა. ვფიქრობ, შემეცნების დაუოკებელმა წადილმა ადამიანს არ უნდა დაავიწყოს სიფრთხილე ინფორმაციის წინაშე, რადგან მას განუზომელი ძალა აქვს. მასში ჩადებულ „კოდს“ შეუძლია ააშენოს კიდეც და გაანადგუროს ადამიანის გონივრული მრწამსი. თანამედროვე საზოგადოებაში ადამიანის დაკარგვის ერთ-ერთი მიზეზი ზღვა ინფორმაციაა, რომელსაც ის ნაკლებად აკონტროლებს. აუცილებელია, ადამიანები ვიყოთ ფუტკრები, რომლებიც ყოველთვის და ყველგან ეძებენ ყვავილს, პოულობენ ნექტარს და რაც მთავარია, ამ ყველაფრის გადამუშავებით დიდებულ პროდუქტს ქმნიან.